Ο άγνωστος Περικλής. Τον έλεγαν Σχινοκέφαλο, δεν πήγαινε σε εκδηλώσεις και κατέστρεψε τις περιφράξεις στα σπίτια

Γράφει ο συνεργάτης μας, ιστορικός ερευνητής Στέφανος Μίλεσης

Ο Περικλής ανήκε στην Ακαμαντίδα φυλή και ήταν δημότης Χολαργού. Ο πατέρας του Ξάνθιππος είχε πολεμήσει και είχε νικήσει στη Μυκάλη τους Πέρσες. Μητέρα του ήταν η Αγαρίστη, εγγονή του Κλεισθένη.

1. Περικλής ο Σχινοκέφαλος…

Η μητέρα του Περικλή είδε στον ύπνο της ότι γέννησε λέοντα λίγες ημέρες πριν από τη γέννησή του. Ο Περικλής όταν γεννήθηκε ως προς το σώμα του ήταν ακέραιος, αλλά το κεφάλι του ήταν παραμορφωμένο κάπως ασύμμετρο.

Για αυτό και όλες σχεδόν οι προτομές του τον παρουσιάζουν με κράνος επειδή δεν ήθελαν οι καλλιτέχνες της εποχής του να τον διαπομπεύουν. Οι Αττικοί όμως ποιητές τον αποκαλούσαν σχινοκέφαλο.

2. Οι δάσκαλοι του Περικλή

Δάσκαλος του Περικλή στην μουσική ήταν ο Δάμωνας ο οποίος ήταν έξυπνος σοφιστής και έκρυβε από τους πολλούς την πραγματική ικανότητά του. Δηλαδή παρουσιαζόταν ως μουσικός, αλλά ο Περικλής τον είχε ως εκπαιδευτή στην πολιτική ζωή.

Ο Περικλής παρακολουθούσε μαθήματα και από τον Ζήνωνα τον Ελεάτη. Εκείνος όμως που είχε τις στενότερες σχέσεις με τον Περικλή ήταν Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος.

Ο Αναξαγόρας είχε μάθει στον Περικλή να μην απαντάει στις προκλήσεις και στις εξυβρίσεις της αγοράς. Όταν κάποτε υπήρξε κάποιος που τον κακολογούσε σε όλη την διάρκεια της ημέρας, καθημερινά στην αγορά τον υπέφερε σιωπώντας. Ένα βράδυ που επέστρεφε ήσυχα στο σπίτι του είδε αυτόν που τον έβριζε όλη την μέρα να κινείται μέσα στο απόλυτο σκοτάδι. Μπαίνοντας στο σπίτι του ο Περικλής διέταξε κάποιον υπηρέτη του να λάβει ένα φανάρι και να συνοδεύσει τον υβριστή του στο σπίτι του με ασφάλεια.

3. Πλούσιος που συντάχθηκε με το κόμμα των φτωχών

Ο Περικλής προσχώρησε στο δημοκρατικό κόμμα προτιμώντας τους φτωχούς αντί των πλουσίων, παρά το γεγονός πως καταγόταν από πλούσια οικογένεια ενώ η ιδιοσυγκρασία του ήταν ελάχιστα δημοκρατική. Φρόντιζε παράλληλα να δίνει καλή εντύπωση με τον λιτό τρόπο ζωής του.

Καθώς όλοι γνώριζαν πως καταγόταν από πλούσια οικογένεια ήταν αρχικά καχύποπτοι μαζί του. Όμως σταδιακά κέρδισε την εμπιστοσύνη τους. Παρότι απέκτησε δύναμη ανώτερη από βασιλείς και τυράννους δεν αύξησε ούτε κατά μια δραχμή την περιουσία του.

Και ενώ πολλοί άλλοι που είχαν πρόσβαση στο δημόσιο χρήμα άφησαν τεράστιες διαθήκες στα παιδιά τους, ο Περικλής δεν άφησε στα δικά του παιδιά μεγαλύτερη περιουσία από εκείνη που είχε παραλάβει ο ίδιος από τον πατέρα του.

4. Η κοινωνική ζωή του Περικλή

Στις πολιτικές του θέσεις είχε προσαρμόσει και τον τρόπο ζωής του. Στην πόλη βάδιζε πάντοτε από έναν δρόμο, πηγαίνοντας πότε στην αγορά και πότε στο βουλευτήριο. Δεν σύχναζε σε κοινωνικές συναθροίσεις και δείπνα, δεν αποδεχόταν τις διάφορες προσκλήσεις, δεν δείπνησε ποτέ σε φιλικά σπίτια.

Μόνη εξαίρεση ήταν η παρουσία του στους γάμους του ανιψιού του Ευρυπτόλεμου, όπου παρέμεινε μέχρι να ολοκληρωθεί η τελετή και στη συνέχεια έφυγε. Αυτή την μέθοδο κοινωνικών συναναστροφών την είχε υιοθετήσει πιστεύοντας πως οι πολλές επαφές μειώνουν τη σοβαρότητα και η επιβλητικότητα που πρέπει να τηρεί μια πολιτική προσωπικότητα.

5. Περικλής ο Ολύμπιος

Στον Περικλή δόθηκε η επωνυμία Ολύμπιος και υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές ως προς αυτό. Κάποια έλεγαν πως απέκτησε αυτή την επωνυμία επειδή στόλισε με πολλά μνημεία την πόλη των Αθηνών. Άλλοι όμως διότι ως στρατηγός απέκτησε μεγάλη δόξα.

Στις κωμωδίες όμως των ποιητών που περιείχαν εναντίον του πολλά και σοβαρά αστεία, καταγράφεται πως η επωνυμία του αποδόθηκε για τη ρητορική του ικανότητα. Όταν αγόρευε βροντούσε κι άστραφτε κι έτσι η γλώσσα του έμοιαζε με κεραυνό του Ολύμπου.

6. Για τους πεσόντες στους πολέμους

Τους πεσόντες υπέρ πατρίδος ο Περικλής τους χαρακτήριζε αθάνατους. Όπως τους θεούς. Όταν χρησιμοποίησε την ίδια φράση για τους πεσόντες στον πόλεμο εναντίον της Σάμου κάποιοι τον ρώτησαν να τους εξηγήσει το γιατί.

Και ο Περικλής απάντησε πως όπως τους θεούς δεν τους βλέπουμε αλλά συμπεραίνουμε ότι είναι αθάνατοι από τις τιμές που αποδίδονται σε αυτούς από τους ανθρώπους, το ίδιο συμβαίνει και με τους πεσόντες υπέρ πατρίδος.

7. Φροντίδα στους φτωχούς

Ο Περικλής πάντα μεριμνούσε για τους φτωχούς της πόλης. Παρέθετε καθημερινά δείπνο σε όποιον είχε ανάγκη, έντυνε τους ηλικιωμένους, ενώ διέταξε να ξηλώσουν από τους κήπους τους φράκτες για να εισέρχονται οι φτωχοί και να λαμβάνουν όσα φρούτα και λαχανικά είχαν ανάγκη.

8. Περί ναυτικής εκπαίδευσης

Ο Περικλής έδινε ιδιαίτερη φροντίδα στη ναυτική εκπαίδευση των Αθηναίων. Γνωρίζοντας πως η πολεμική ισχύ αλλά και η εμπορική ανάπτυξη έρχεται από τη θάλασσα φρόντιζε ώστε η πόλη να διαθέτει ικανό αριθμό εκπαιδευμένων ναυτικών.

Προς αυτή την κατεύθυνση κάθε χρόνο έστελνε εξήντα τριήρεις να πραγματοποιούν μακρινά ταξίδια. Με αυτές ταξίδευαν πολλοί πολίτες επί οκτώ μήνες λαμβάνοντας μισθό, προκειμένου να γυμναστούν και να αποκτήσουν ναυτική πείρα. Με τον τρόπο αυτό είχε έτοιμα πληρώματα για αντικατάσταση στον πόλεμο των ναυτικών που είχαν χαθεί.

9. Περί άνεργου πληθυσμού (στρατός ή εργασία)

Σημαντικές μορφές απασχόλησης των ανέργων ήταν η κατάταξη στο στρατό και η ανάληψη εργασίας στα πλοία. Όμως στον ίδιο βαθμό σημαντική ήταν και η παροχή εργασίας με κατασκευή διαφόρων έργων στην πόλη. Συνεπώς για εκείνους που είχαν την κατάλληλη ηλικία και σωματική δύναμη ο στρατός τους εξασφάλιζε μισθό.

Για όσους όμως δεν μπορούσαν να καταταγούν στο στρατό και είχαν τη σωματική δυνατότητα και ικανότητα, η λύση ήταν τα δημόσια έργα για να ασχολούνται με κάτι. Για αυτό ο Περικλής πρότεινε και έδωσε σχέδια μακροχρόνιων έργων για να μπορούν οι πολίτες που έμεναν στην πόλη να παίρνουν με αυτό τον τρόπο μερίδιο από τα δημόσια χρήματα όπως και εκείνοι που ταξίδευαν με τα πλοία, φρουρούσαν ή πολεμούσαν.

10. Περί άεργου πληθυσμού (κληρουχίες)

Εκτός όμως από όσους κατατάσσονταν στον στρατό, επάνδρωναν πλοία ή εργάζονταν ως τεχνίτες στα δημόσια έργα, υπήρχε και μια μερίδα πληθυσμού που απαρτιζόταν από άεργους ανθρώπους. Αυτοί ήταν οι πιο επικίνδυνοι στην πόλη. Διότι ούτε τέχνη γνώριζαν, ούτε ασχολία είχαν και περιφερόμενοι άσκοπα στο τέλος προκαλούσαν ταραχές.

Για αυτό φρόντιζε για την αποστολή κληρούχων προς κατοίκηση σε πόλεις συμμαχικές προς την Αθήνα. Χίλιους κληρούχους έστειλε στη Χερσόνησο του Ελλησπόντου, πεντακόσιους στη Νάξο, διακόσιους πενήντα στην Άνδρο, χίλιους στην Θράκη κι άλλους τόσους στην Ιταλία στους Θούριους.

Με το σύστημα αποστολής κληρούχων είχε επιτύχει να απομακρύνει το άεργο πλήθος αλλά συγχρόνως να εγκαταστήσει αθηναϊκή φρουρά σε διαφορετικές συμμαχικές πόλεις ώστε να είναι σίγουρος ότι αυτές δεν θα τολμήσουν αποστασία.

11. Μέριμνα για την διατήρηση τεχνιτών στην πόλη

Καθώς τα δημόσια έργα απαιτούσαν διαφορετικά υλικά κατασκευής (χαλκός, ελεφαντόδοντο, έβενο, κυπαρίσσι, χρυσός) απαιτούσαν κατεργασία από διαφορετικούς τεχνίτες. Κτίστες, πλάστες, λιθοξόοι, βαφείς, χρυσοχόοι, σχοινοπλέκτες, μεταλλουργοί και πολλοί άλλοι αναλάμβαναν κάποιο έργο.

Παράλληλα η ανάληψη έργου από πλευρά τους εξασφάλιζε και την διαδοχή των γενεών, καθώς οι γονείς μάθαιναν τα παιδιά τους στην ίδια τέχνη για να εξασφαλίζουν χρήματα όπως εξασφάλιζαν και οι ίδιοι. Όπως κάθε στρατηγός έχει τον στρατό του, έτσι πρέπει να συμβαίνει και με κάθε τέχνη. Θα πρέπει να διαθέτει συντεταγμένους εργάτες που να καλύπτουν τις ανάγκες της πόλης.

12. Περί του κοινού συμμαχικού ταμείου

Ο Περικλής κατηγορείτο συχνά από τους αντιπάλους του πως η Αθήνα κακολογείται και ατιμάζεται επειδή χρησιμοποιούσε τα χρήματα του κοινού ταμείου της Δήλου. Αυτά έλεγαν πως ανήκαν σε όλους τους συμμάχους και δεν προορίζονταν αποκλειστικά για έργα στην πόλη της Αθήνας.

Δεν ήταν δυνατόν έλεγαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι, να βλέπουν οι σύμμαχοι την Αθήνα να στολίζεται με έργα ως αυτάρεσκη γυναίκα και να καλλωπίζεται διαρκώς με αγάλματα και ναούς , όταν θα έπρεπε να προσφέρει στην άμυνα για τον πόλεμο και την απειλή ενάντια στους Πέρσες.

Ο Περικλής όμως ως απάντηση ανέπτυξε στον λαό την αντίληψη πως δεν οφείλουν καμία εξήγηση στους συμμάχους για τα χρήματα αυτά, εφόσον οι Αθηναίοι πολεμούν ουσιαστικά μόνοι τους Πέρσες. Διότι οι σύμμαχοι δεν προσέφεραν ούτε ίππο, ούτε πλοίο, ούτε στρατιώτη παρά μονάχα χρήματα.

Συνεπώς τα χρήματα δεν τους ανήκαν πλέον, αλλά ανήκαν σε εκείνους που τα έπαιρναν, δηλαδή στους Αθηναίους, αφού αυτοί μόνοι τους στον κίνδυνο αναλάμβαναν να απομακρύνουν εχθρό και να προστατέψουν όσους τους πλήρωναν για το σκοπό αυτό. Εφόσον η Αθήνα, έλεγε ο Περικλής, ήταν επαρκώς οπλισμένη και έτοιμη για πόλεμο, καλύπτοντας την άμυνα των συμμάχων της, θα μπορούσε παράλληλα να απολαμβάνει ευπορία από τα χρήματα που περίσσευαν από την άμυνα.

13. Περί ανάθεσης δημοσίων έργων Ι

Κάθε δημόσιο έργο στην Αθήνα είχε τον δικό του αρχιτέκτονα και τους δικούς του επιβλέποντες τεχνίτες ως εργολάβους, αλλά πάνω από όλα τα έργα υπήρχε υψηλή εποπτεία. Ενδεικτικά τον Παρθενώνα τον είχε ο Καλλικράτης και ο Ικτίνος, στο τελεστήρι της Ελευσίνας ο Κόροιβος, τον φεγγίτη στην κορυφή του ανακτόρου του τελεστηρίου ο Ξενοκλής, την κατασκευή των Μακρών Τειχών ο Καλλικράτης κ.ο.κ.

Την υψηλή εποπτεία όλων των έργων είχε αναλάβει ο Φειδίας που διηύθυνε τα πάντα και τους πάντες. Έτσι οι καθυστερήσεις ή οι ατασθαλίες των εργολάβων αμέσως έπεφταν στην αντίληψη του υψηλού επόπτη.

14. Περί δημοσίων έργων ΙΙ

Οι πολιτικοί του αντίπαλοι πάντα τον κατηγορούσαν πως ξόδευε πολλά για τα δημόσια έργα στην Αθήνα. Ακόμα και όταν δικαιολόγησε το δικαίωμα της Αθήνας να λαμβάνει χρήματα από το συμμαχικό ταμείο οι κατηγορίες στράφηκαν στις σπατάλες του αθηναϊκού ταμείου. Όταν κάποτε ο Περικλής ρώτησε σε συνέλευση τον λαό αν πραγματικά θεωρεί πως ξοδεύει πολλά, το πλήθος απάντησε “πάρα πολλά!…”.

Τότε ο Περικλής απάντησε “Τότε λοιπόν αυτές οι δαπάνες ας μην είναι σε βάρος σας, αλλά εις βάρος μου. Στην επιγραφή όμως κάθε έργου θα σημειώνω πως αφιερώνεται στους θεούς από εμένα”.

Μόλις οι Αθηναίοι άκουσαν αυτό καθώς δεν ήθελαν να στερηθούν τη δόξα από τα έργα, φώναξαν όλοι μαζί πως του επιτρέπουν να ξοδεύει και να δαπανά όσα ποσά θέλει χωρίς πρόβλημα…

15. Οι προτάσεις για εκστρατεία σε Αίγυπτο και Καρχηδόνα!

Παρά τις μεγάλες στρατιωτικές του επιτυχίες ο Περικλής μεριμνούσε για την διατήρηση όλων όσων είχε κατακτήσει. Φρόντιζε για την ασφάλεια και φύλαξη των περιοχών που είχαν οι Αθηναίοι στην κυριαρχία τους θεωρώντας μεγάλη επιτυχία να τις κρατά μακριά από τους Λακεδαιμονίους.

Αντίθετα οι Αθηναίοι της εποχής του παρασυρόμενοι από τις επιτυχίες του, όντας ξιπασμένοι από την δύναμη που είχαν αποκτήσει φώναζαν για παράτολμες επιχειρήσεις. Ονειρεύονταν να εκστρατεύσουν κατά της Αιγύπτου και να αναστατώσουν με πολέμους όλα τα παράλια μέρη της Ανατολικής Μεσογείου που βρίσκονταν στην εξουσία του βασιλιά των Περσών.

Άλλοι φαντάζονταν να καταλαμβάνουν την Τυρρηνία αυτή τη μεγάλη εμπορική πόλη της Ιταλίας και άλλοι την Καρχηδόνα την εμπορική αποικία των Φοινίκων στην Βόρεια Αφρική.

16. Χρήση ετήσιων μυστικών κονδυλίων

Ο Περικλής φαίνεται πως επί στρατηγίας του διέθετε ετήσια χρηματικά ποσά χωρίς να δικαιολογήσει τον προορισμό τους. Ανέγραψε δαπάνη δέκα ταλάντων με αιτιολογία “όπου έπρεπε”.

Πολλοί ιστορικοί, ανάμεσά τους και ο Θεόφραστος, αναφέρουν πως κάθε χρόνο ο Περικλής έστελνε χρήματα στην Σπάρτη με σκοπό την περιποίηση των αρχόντων της. Με αυτό τον τρόπο απομάκρυνε τον πόλεμο, εξαγοράζοντας την ειρήνη όχι από φόβο προς τους αντιπάλους του, αλλά για να κερδίσει χρόνο να προετοιμαστεί καλύτερα για να κερδίσει τον πόλεμο.

17. Ανάπαυση και διασκέδαση στρατού στον πόλεμο

Καθώς η συμμετοχή τους Αθηναϊκού στρατού στους διάφορους πολέμους ήταν μακροχρόνια ο Περικλής διαίρεσε το σύνολο του στρατού σε οκτώ μέρη. Έριχνε κλήρο ένα λευκό κουκί. Σε όποιο τμήμα του στρατού λάχαινε το άσπρο κουκί μπορούσε να διασκεδάζει και να αναπαύεται ενώ τα άλλα τμήματα πολεμούσαν.

Για αυτό και τις ημέρες που οι στρατιώτες της Αθήνας δεν πολεμούσαν παρότι υπήρχε πόλεμος, τις ονόμαζαν λευκές ημέρες, από το λευκό κουκί.

18. Πολεμική τεχνολογία

Ο Περικλής είχε μεγάλο ενδιαφέρον στις πολιορκητικές μηχανές. Ο Έφορος αναφέρει πως χρησιμοποιούσε ήδη κάποιες από αυτές. Τις θεωρούσε νέο όπλο που θα άλλαζε τη μορφή του πολέμου. Οι πολιορκητικές μηχανές είχαν κερδίσει τον θαυμασμό του. Είχε αναθέσει στο μηχανικό Αρτέμωνα να παρακολουθεί τις εξελίξεις γύρω από αυτές.

Αυτός καθώς γύριζε διαρκώς να εκτελέσει τις προσταγές του Περικλή επειδή ήταν κουτσός και χρησιμοποιούσε φορείο ονομάστηκε “περιφόρητος”. Άλλοι πάλι έλεγαν πως είχε περιέλθει στην αδυναμία εξαιτίας δίαιτας που έκανε με αποτέλεσμα τις φορές που έπρεπε να βγει έξω τον κουβαλούσαν πάνω σε ένα μικρό κρεμαστό φορείο και τον περιφέρανε με αυτό, για αυτό ονομάστηκε περιφόρητος.

19. Λοιμός και έκλειψη ηλίου

Οι Αθηναίοι έχοντας πάθει πολλά από τη μακροχρόνια θανατηφόρο νόσο άρχισαν να στρέφονται κατά του Περικλή και σαν παράφρονες, τα έβαλαν μαζί του. Είχαν πεισθεί από τις κατηγορίες που εξαπέλυαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι, πως τη νόσο την προκάλεσε η συσσώρευση του πλήθους των χωρικών στην πόλη, επειδή ήταν αναγκασμένοι να διαμένουν σε περίοδο καλοκαιριού όλοι μαζί σε περιορισμένους χώρους.

Έλεγαν πως υπαίτιος αυτού ήταν ο Περικλής που ένεκα του πολέμου έριξε τον όχλο εντός τειχών. Θέλοντας να αντιδράσει στις κατηγορίες των εχθρών του ο Περικλής, επιβίβασε σε 150 πλοία πολλούς και γενναίους οπλίτες και ιππείς για να αποπλεύσουν, ώστε να δώσουν ελπίδα στους συμπολίτες τους από την αραίωση του πληθυσμού.

Ενώ λοιπόν ήταν γεμάτα τα πλοία και ο Περικλής είχε επιβιβαστεί στην δική του τριήρη, συνέβη έκλειψη ηλίου και έγινε σκοτάδι. Όλοι δε είδαν αυτό σαν σημάδι. Βλέποντας ο Περικλής τον κυβερνήτη του πλοίου περίφοβο και απορούντα τι να πράξει ύψωσε τη χλαμύδα του και με αυτή κάλυψε το πρόσωπό του.

Ύστερα ρώτησε τον κυβερνήτη του πλοίου αν θεωρεί την κίνησή του ως συμφορά ή ως κάποιο θεϊκό σημείο. Τότε εκείνος απάντησε όχι. Τι λοιπόν διαφέρει, του είπε, αυτό από εκείνο που είναι κάπως μεγαλύτερο από τη χλαμύδα; Ανάμεσα στα θύματα του λοιμού ήταν ο Περικλής και μέλη της οικογένειάς του.

20. Η τσίμπλα του Πειραιά

Από τον Περικλή δεν διασώθηκε απευθείας κανένα έγγραφο εκτός από τα ψηφίσματά του. Η συλλογική μνήμη διατήρησε μόνο ελάχιστα αποφθέγματα όπως για παράδειγμα πως από το μάτι του Πειραιά έπρεπε να αφαιρέσουν την τσίμπλα δηλαδή την Αίγινα!

Κι αυτό διότι η Αίγινα διατηρούσε αξιόλογο στόλο και διεκδικούσε τη θαλασσοκρατορία από τους Αθηναίους. Οι δύο πόλεις δεν είχαν ποτέ καλές σχέσεις. Τελικώς το 429 π.Χ. Οι Αθηναίοι νίκησαν τους Αιγινήτες και τους έδιωξαν από το νησί τους.

(Η αρχική φωτογραφία ανάρτησης απεικονίζει τον Φειδία να εξηγεί το έργο του σε ομάδα ατόμων. Μεταξύ των παρισταμένων διακρίνεται ο Περικλής και η Ασπασία. Έργο του Lawrence Alma-Tadema (1836 – 1912) από τη Συλλογή του Μουσείου Μπέρμιγχαμ. Πηγή: Wikipedia).