Δαμασκηνιά Κοζάνης. Το χωριό που βρέθηκε στο επίκεντρο της πανδημίας, πρωτοστάτησε στον Μακεδονικό Αγώνα. Ήταν ανταρτοχώρι και το ’40 κάηκε από τους γερμανούς

Στις πλαγιές του Άσκιου όρους, σε υψόμετρο σχεδόν χιλίων μέτρων, απλώνεται ένα μικρό χωριό με μακρά ιστορία. Η Δαμασκηνιά Κοζάνης επιβίωσε στην Τουρκοκρατία και κατάφερε να μην γίνει οθωμανικό τσιφλίκι. Στη συνέχεια, πρωτοστάτησε στο Μακεδονικό Αγώνα και κάηκε από τους Γερμανούς στην Αντίσταση.

Η πανδημία του κορονοϊού οδήγησε την περιοχή σε καθολική καραντίνα και ήδη το χωριό μετρά τα πρώτα θύματα. Οι ντόπιοι ξέρουν ότι είναι μία δοκιμασία που για ακόμα μια φορά θα ξεπεράσουν.

Ο οικισμός εμφανίζεται για πρώτη φορά επισήμως κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο με το όνομα Βεδυλούστιον. Σε απογραφή του 1431, οι μόνιμοι κάτοικοι ανέρχονταν σε 264, ενώ μόλις έναν αιώνα αργότερα, το 1530, είχαν υπερδιπλασιαστεί. Το ορεινό καστανοχώρι ήταν το μεγαλύτερο της ευρύτερης περιοχής και πολύ γρήγορα εξελίχθηκε σε κέντρο των γύρω οικισμών. Ανάμεσα στους κατοίκους του, το 1568 καταγράφεται και η πρώτη οικογένεια γερακοτρόφων στην Ελλάδα.

Επί Τουρκοκρατίας, κατόρθωσε να διατηρήσει την ελληνικότητά του. Χάρη σε συμφωνία που πέτυχαν οι ντόπιοι με την Οθωμανική διοίκηση, εξασφάλισαν να παραμείνει ο οικισμός κεφαλοχώρι και να μη μετατραπεί σε τσιφλίκι. Έτσι τα αγαθά τους δεν κατέληγαν σε ξένα χέρια. Ο κεντρικός ναός του, χτίστηκε το 1885 επί σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ, και ήδη μετράει 135 χρόνια ζωής, ενώ το σύγχρονο εκκλησάκι του προφήτη Ηλία που είναι χτισμένο πάνω στα θεμέλια του παλιού, προϋπήρχε από το 1840.

Το χωριό των Μακεδονομάχων

Τα μετεπαναστατικά χρόνια και η έλευση του νέου αιώνα, βρήκαν τη Δαμασκηνιά ελληνική. Το γεγονός αυτό, όπως και η θέση που ήταν χτισμένη, την καθιστούσαν ιδανικό ορμητήριο για τα ελληνικά αντάρτικα σώματα κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Το μνημείο του Παύλου Μελά, που δεσπόζει στο χωριό, θυμίζει στους ντόπιους και ενημερώνει τους επισκέπτες ότι η Δαμασκηνιά υπήρξε το πρώτο μέρος από όπου πέρασε το σώμα του μεγάλου Μακεδονομάχου τον Σεπτέμβριο του 1904.

Ο Μελάς, βέβαια, δεν ήταν ο μόνος αξιωματικός που αναγνώρισε την κομβικότητα του σημείου. Ο καπετάν Βάρδας, που τον διαδέχθηκε, καθώς και ο περίφημος μανιάτης καπετάν Λίτσας -κατά κόσμον Αντώνιος Βλαχάκης-, είχαν επίσης κάνει αισθητό το πέρασμά τους. Έτσι, η Δαμασκηνιά είχε μετατραπεί σε έδρα του Μακεδονικού Αγώνα, με τους κατοίκους να συμβάλλουν ενεργά σε αυτόν, βοηθώντας τα ένοπλα σώματα με ό,τι μέσο διέθεταν.

Η μάχη

Μάλιστα, μία από τις πιο γνωστές και σημαντικές μάχες της περιόδου, έλαβε χώρα λίγα χιλιόμετρα έξω από το χωριό, στο γειτονικό Καστανόφυτο. Εκεί, στις 7 Μαΐου του 1906, συγκρούστηκε το ένοπλο σώμα του καπετάν Λίτσα με Βουλγάρους κομιτατζήδες και τμήμα του Τουρκικού στρατού. Η μάχη αυτή ήταν μεγάλο πλήγμα για την ελληνική πλευρά, καθώς έπεσε νεκρός τόσο ο μανιάτης αρχηγός, όσο και οι επίσης σπουδαίοι υπαρχηγοί Πετροπουλάκηδες, αλλά και πολλά ακόμη παλικάρια.

Τότε, περιφρονώντας την άρνηση της τουρκικής διοίκησης, οι κάτοικοι της Δαμασκηνιάς περιμάζεψαν τα πτώματα των πεσόντων και τα μετέφεραν στο χωριό τους.

Η έκταση πίσω από την κεντρική πλατεία μετατράπηκε σε τάφο των ηρώων, μπροστά από τον οποίο μετέπειτα ανεγέρθη ένας ορειχάλκινος ανδριάντας προς τιμήν τους.

Από τότε, στο μνημείο του Άγνωστου Μακεδονομάχου, τελείται κάθε χρόνο μνημόσυνο υπέρ των πεσόντων ηρώων της ιστορικής μάχης.

Απελευθέρωση και Αντίσταση

Η Δαμασκηνιά ενσωματώθηκε στην Ελλάδα την 21η Οκτωβρίου του 1912, ως κοινότητα του νομού Κοζάνης. Τις επόμενες δεκαετίες, στο χωριό αναπτύχθηκε η εμπορική δραστηριότητα, ενώ παράλληλα εκδηλώθηκε και το πρώτο κύμα μετανάστευσης προς το εξωτερικό.

Όταν η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο το ’40, η Δαμασκηνιά μετρούσε 737 κατοίκους. Και σε αυτή την ιστορική καμπή, ο ρόλος που διαδραμάτισε ήταν πρωταγωνιστικός.

Ο μικρός ορεινός οικισμός μετατράπηκε σε «ανταρτοχώρι». Μιμούμενοι τους προγόνους τους που πρωτοστάτησαν στο Μακεδονικό Αγώνα τρεις δεκαετίες νωρίτερα, οι ντόπιοι βοηθούσαν ενεργά στην Αντίσταση με ό,τι μέσο διέθεταν.

Η στάση τους εξόργιζε τους Γερμανούς, οι οποίοι τους “τιμώρησαν” κατά την αποχώρησή τους από τη χώρα. Τον Ιούλιο του 1944, οι Ναζί έκαψαν το μεγαλύτερο μέρος της Δαμασκηνιάς. Για καλή τους τύχη, οι κάτοικοι είχαν προλάβει να διαφύγουν. Η υλική ζημιά ήταν όμως τεράστια. Περί τα 95 σπίτια καταστράφηκαν ολοσχερώς, ενώ χάθηκαν περιουσίες, ζώα και χωράφια. Όσοι επέστρεψαν στην Δαμασκηνιά, έπρεπε να χτίσουν το χωριό τους σχεδόν από την αρχή. Έτσι κι έγινε.

Προτού όμως το καστανοχώρι της Κοζάνης προλάβει να επανέλθει πλήρως, βρέθηκε και πάλι στο επίκεντρο των εθνικών αναταραχών. Ο εμφύλιος που ακολούθησε δεν άφησε αμέτοχη τη μικρή Δαμασκηνιά, που περιήλθε ανά διαστήματα τόσο στα «χέρια» του Ελληνικού Στρατού, όσο και στα «χέρια» των Ανταρτών.

Γάμος στην Δαμασκηνιά

Τις επόμενες δεκαετίες τα πράγματα ηρέμησαν. Ο πληθυσμός άρχισε προοδευτικά να μειώνεται, καθώς πολλοί από τους κατοίκους μετακινούνταν πλέον προς τα μεγάλα αστικά κέντρα. Άλλοι πάλι μετανάστευαν σε χώρες της Βόρειας και της Δυτικής Ευρώπης. Όπως τα περισσότερα επαρχιακά μέρη της χώρας, μέχρι το ’90 είχε σχεδόν ερημώσει.

Το καλοκαίρι όμως με την επιστροφή των ξενιτεμένων έσφυζε και πάλι από ζωή. Στην τελευταία απογραφή του 2011, η Δαμασκηνιά μετρούσε 171 μόνιμους κατοίκους. Ωστόσο, ο πραγματικός αριθμός σήμερα, μάλλον προσεγγίζει τους 70.

Πέρα από το Μνημόσυνο των πεσόντων Μακεδονομάχων που τελείται παραδοσιακά κάθε χρόνο με τιμές, το χωριό φημίζεται επίσης για την ετήσια Καστανογιορτή του. Από το 2001, η μεγάλη εκδήλωση που διοργανώνεται το τελευταίο σαββατοκύριακο του Οκτωβρίου αποτελεί σημείο αναφοράς για την ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης και της Καστοριάς.

Την ημέρα αυτή, οι επισκέπτες μπορούν να γευτούν άφθονα ψητά και βραστά κάστανα συνοδευόμενα από κόκκινο και λευκό τοπικό κρασί και να προμηθευτούν προϊόντα από ντόπιους παραγωγούς.

Πηγή φωτογραφιών: damaskinia.com

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Το χωριό της Κρήτης όπου οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους άνδρες και είχαν φέρει μαζί τους και φωτογράφο!