Χημικός πόλεμος στην αρχαιότητα! Τα αρχαιολογικά στοιχεία που τεκμηριώνουν τη χρήση του κατά τη διάρκεια πολιορκίας

Οι αρχαίοι συγγραφείς, με πρώτο τον Θουκυδίδη, αναφέρουν τη χρήση χημικών αεριών ως όπλο σε διάφορους πολέμους της αρχαιότητας. Τα χημικά αέρια χρησιμοποιούταν τότε κυρίως στις πολιορκίες πόλεων, από τους αμυνόμενους αλλά και πολιορκητές. Η επανεξέταση των ευρημάτων μιας παλιάς αρχαιολογικής ανασκαφής φαίνεται ότι δείχνει τη χρήση αεριών σε μία πολεμική επιχείρηση στη ρωμαϊκή εποχή. Αν αυτό ισχύει, πρόκειται για την πρώτη περίπτωση ενός χημικού πολέμου στην αρχαιότητα για την οποία υπάρχουν αρχαιολογικά στοιχεία.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Πόλεμος Ρώμης-Σασσανιδών

Το 256 μ. Χ., η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν σ’ ένα ακόμη πόλεμο με τη μεγάλη της αντίπαλο, την Περσία. Τη δεύτερη εξουσίαζαν τότε οι Σασσανίδες, οι οποίοι είχαν ενισχύσει τη στρατιωτική δύναμη των Περσών. Το αποτέλεσμα ήταν να φέρουν σε δύσκολη θέση τους Ρωμαίους αφού κατέλαβαν τη Συρία, σημαντική ρωμαϊκή επαρχία, καθώς και τη μητρόπολή της, Αντιόχεια.

Οι Πέρσες επίσης πήραν τότε από τους Ρωμαίους τη συριακή πόλη Δούρα-Ευρωπός. Το γεγονός αυτό δεν έχει καταγραφεί στις αρχαίες φιλολογικές πηγές.

Όμως, η αρχαιολογική έρευνα έχει καταδείξει ότι το 256 μ Χ., η Δούρα Ευρωπός πολιορκήθηκε και κατελήφθη από τους Πέρσες. Στη συνέχεια την κατέστρεψαν και δεν κτίστηκε ποτέ ξανά αφού τα ερείπιά της καλύφθηκαν από την άμμο της ερήμου.

Μοναδικά αρχαιολογικά ευρήματα μιας «άγνωστης» πολιορκίας

Στη διάρκεια της ανασκαφής της Δούρας Ευρωπού από Γάλλους και Αμερικανούς αρχαιολόγους τις δεκαετίες του 1920 και 1930, βρέθηκαν πολλά στοιχεία από την περσική πολιορκία της πόλης το 256 μ. Χ. Αυτά ήταν ρωμαϊκά και περσικά όπλα, όπως κράνη, ασπίδες πανοπλίες, ξίφη, λόγχες κ.ά., νομίσματα και κοσμήματα, καθώς και σκελετοί στρατιωτών που σκοτώθηκαν στις μάχες,

Αξίζει να επισημανθεί ότι η μόνη ακέραια ξύλινη παραλληλόγραμμη ρωμαϊκή ασπίδα, γνωστή ως scutum, σε όλο τον κόσμο έχει βρεθεί στη Δούρα Ευρωπό. Επίσης, η μοναδική γνωστή αλυσιδωτή πανοπλία αλόγου του ρωμαϊκού ιππικού.

Τα «πολιορκητικά» τούνελ κάτω από τη Δούρα Ευρωπό

Τα πιο σημαντικά στοιχεία της πολιορκίας ήταν στοές που είχαν κατασκευάσει οι πολιορκητές κάτω από τα τείχη της πόλης, αλλά και των αμυνόμενων εναντίον τους.

Απ’ αυτές, δύο συναντιούνταν κάτω από ένα πύργο στο δυτικό τμήμα των τειχών της Δούρας Ευρωπού.

Η εκσκαφή της περσικής στοάς είχε ξεκινήσει έξω από την πόλη, και η ρωμαϊκή, από το εσωτερικό της. Στο σημείο που συναντιούνταν οι δύο στοές, οι αρχαιολόγοι βρήκαν τους σκελετούς 19 Ρωμαίων στρατιωτών και ενός Πέρση αξιωματικού.

Ήταν φανερό ότι σκοτώθηκαν σε μάχη που είχε γίνει μέσα στις στοές.

Ένας αρχαίος «Πόλεμος των τούνελ»

Οι Πέρσες στρατιώτες έσκαβαν τη στοά τους προς τα πλινθόκτιστα τείχη της πόλης. Στόχος τους ήταν να υπομονεύσουν τμήμα του ώστε αυτό να καταρρεύσει. Έτσι μέσα από το ρήγμα στο τείχος, ο περσικός στρατός θα έμπαινε στη Δούρα Ευρωπό και θα την καταλάμβανε.

Οι Πέρσες ξεκίνησαν τη διάνοιξη της στοάς τους 40 μέτρα μακριά από την πόλη, σ’ ένα τάφο στην υπόγεια νεκρόπολη έξω από τα τείχη. Έτσι ήταν αθέατοι από τους Ρωμαίους υπερασπιστές πάνω σε αυτά.

Όμως, θα πρέπει να κατάλαβαν τι έκαναν οι αντίπαλοί τους και ξεκίνησαν και εκείνοι να σκάβουν τη δική τους σήραγγα, κάτω από τα τείχη της Δούρας Ευρωπού με σκοπό να πέσουν πάνω στην περσική.

Με το τρόπο αυτό, οι Ρωμαίοι θα επιτίθονταν στους Πέρσες μέσα στη δική τους σήραγγα και θα τους εξουδετέρωναν.

Τα περιγράμματα αυτού του «υπογείου» πολέμου κάτω από τα τείχη της Δούρας Ευρωπού καταγράφηκαν από τον Γάλλο αρχαιολόγο Ρόμπερτ ντου Μεσνίλ, ο οποίος το 1930 ανέσκαψε τις στοές. Εκεί βρήκε στοιβαγμένους τους σκελετούς 19 Ρωμαίων στρατιωτών και κοντά τους αυτό ενός Πέρση αξιωματικού.

Φαντάστηκε ότι είχε γίνει σκληρή μάχη σώμα με σώμα μέσα στις στοές. Οι Πέρσες απώθησαν τους Ρωμαίους με τα ξίφη τους, σκοτώνοντας 19 απ’ αυτούς, για μόλις ένα δικό τους νεκρό. Κρύσταλλοι θείου και πίσσας που βρέθηκαν μέσα στη ρωμαϊκή στοά υποδηλώνουν ότι οι Πέρσες έβαλαν φωτιά σε αυτή.

Μία νέα θεωρία

Το 2009 η θεωρία του Ντου Μεσνίλ απορρίφθηκε από τον Σίμον Τζέιμς, ένα Βρετανό αρχαιολόγο και ιστορικό. Χρησιμοποιώντας τις παλιές αναφορές, σκίτσα, και φωτογραφίες από την ανασκαφή, ο Τζέιμς ανακατασκεύασε τα γεγονότα στις υπόγειες στοές κάτω από τα τείχη της Δούρας Ευρωπού.

Σύμφωνα με αυτόν, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να υπάρξει μάχη σώμα με σώμα μέσα στις σήραγγες, καθώς σε κάποια σημεία τους ήταν πολύ στενές και μόλις μετά βίας χωρούσαν ένα άνδρα όρθιο. Επίσης, η θέση των σκελετών στα σκίτσα του Ντου Μεσνίλ δεν ταίριαζε με το σενάριό του ότι οι Ρωμαίοι σκοτώθηκαν επί τόπου στα σημεία όπου βρήκε τους σκελετούς τους. Αντίθετα, όλοι τους είχαν στοιβαχθεί εσκεμμένα σε ένα σωρό.

Χημικά αέρια

Η εναλλακτική ερμηνεία που πρότεινε ήταν ότι οι Σασσανίδες Πέρσες χρησιμοποίησαν τοξικά αέρια για να σκοτώσουν τους Ρωμαίους υπερασπιστές. Αυτό συνέβη όταν η στοά τους παραβιάστηκε από τους Ρωμαίους. Τότε άναψαν μια φωτιά στο άνοιγμα της σήραγγας τους με εκείνη των Ρωμαίων. Στη συνέχεια πέταξαν ποσότητες θείου και πίσσας μέσα στη φωτιά. Το αέριο που αναδύθηκε από την καύση των δύο ήταν θειικό οξύ και γρήγορα κατέκλυσε τη ρωμαϊκή στοά.

Έτσι, οι 19 πρώτοι Ρωμαίοι που όρμησαν μέσα σε αυτή για να αποκρούσουν τους Πέρσες, εισέπνευσαν το θανατηφόρο αέριο. Άρχισαν τότε να πνίγονται απ’ αυτό και λίγα λεπτά αργότερα πέθαναν μέσα στη στόα.

Μαζί τους πέθανε και ο Πέρσης, ο σκελετός του οποίου βρέθηκε κοντά σε αυτούς των Ρωμαίων.

Ο Πέρσης αξιωματικός

Ο Σίμον Τζέιμς εκτιμά ότι μπορεί να ήταν εκείνος που άναψε τη φωτιά και ξεκίνησε τα τοξικά αέρια. Δεν πρόλαβε να φύγει, με αποτέλεσμα να εισπνεύσει και αυτός τα αέρια με αποτέλεσμα να πνιγεί και να πεθάνει. Σε αυτή την υπόθεση θανάτου συνηγορεί το γεγονός ότι η περσική αλυσιδωτή πανοπλία του έχει τραβηχτεί προς τα πάνω. Τα χέρια του ήταν υψωμένα κάτι που δείχνει ότι ο ίδιος προσπάθησε να βγάλει την πανοπλία από πάνω του.

Ο Τζέιμς θεωρεί ότι καθώς πνιγόταν προσπαθούσε απεγνωσμένα να αναπνεύσει βγάζοντας την πανοπλία που φορούσε. Όμως, ο θάνατός τον βρήκε πάνω στην προσπάθεια.

Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Πέρσης ήταν κάποιος υψηλόβαθμος αξιωματικός και όχι στρατιώτης ή χαμηλόβαθμος στρατιωτικός. Φορούσε μία ακριβή περσική πανοπλία που ήταν ασυνήθιστη για τους απλούς στρατιώτες. Δίπλα του βρέθηκαν ένα περσικό κράνος και ξίφος που ήταν δικά του. Πάνω στο τελευταίο υπήρχε ως διακόσμηση ένας σπάνιος ημιπολύτιμος λίθος που βρίσκεται μόνο στην κεντρική Ασία.

Σημαντικά ευρήματα

Μόλις η ρωμαϊκή στοά καθάρισε από τα αέρια, οι Σασσανίδες Πέρσες μπήκαν σε αυτή και έσυραν έξω τις σορούς των Ρωμαίων στρατιωτών στοιβάζοντας τις στο σημείο όπου συναντούσε τη δική τους στοά. Στη συνέχεια, κατέστρεψαν με φωτιά τη ρωμαϊκή στοά για να μην μπουν άλλοι εκεί από τη Δούρα Ευρωπό, και συνέχισαν να διανοίγουν τη δική τους.

Οι Πέρσες θα πρέπει να ήταν τόσο βιαστικοί να καταστρέψουν τη ρωμαϊκή στοά που δεν πήραν τίποτα από τις σορούς των Ρωμαίων. Ούτε καν έθαψαν τον αξιωματικό τους.

Οι αρχαιολόγοι βρήκαν μαζί με τους σκελετούς τους, τα όπλα τους, κοσμήματα και άλλα προσωπικά αντικείμενα καθώς και πολλά νομίσματα. Φαίνεται ότι για λόγους ασφαλείας, οι Ρωμαίοι στρατιώτες εκτός από τα όπλα τους είχαν μαζί τους κρεμασμένα στις ζώνες τους τα βαλάντιά τους που μάλλον περιείχαν την τελευταία πληρωμή τους.

Χάρη στην αρχαιολογία μάθαμε για την κατάληψη της Δούρας Ευρωπού από τους Σασσανίδες το 256 μ.Χ., κάτι που δεν ανέφεραν οι αρχαίες φιλολογικές πηγές. Παράλληλα, αποκάλυψε μία δραματική μάχη που συνέβη τότε αρκετά μέτρα κάτω από τα τείχη της Δούρας Ευρωπού, και που πιθανότατα είναι και η παλαιότερη για την οποία έχουμε αρχαιολογικά στοιχεία για χημικό πόλεμο, 17 αιώνες πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στοιχεία αντλήθηκαν από το άρθρο του Simon James, «Stratagems, Combat, and “Chemical Warfare” in the Siege Mines of Dura–Europos», American Journal of Archaeology, 2011, Τόμος 115, Τεύχος 1, σελίδες 69-101.