Αυτοψία στα εφιαλτικά κρατητήρια της Κομαντατούρ στο κέντρο της Αθήνας. Τα μηνύματα των κρατουμένων στους τοίχους των κελιών

Κατά τη διάρκεια της κατοχής ο κόσμος απέφευγε να διασχίζει το πεζοδρόμιο έξω από το κτίριο της οδού Κοραή 4 στο κέντρο της Αθήνας. Στα υπόγειά του η Κομαντατούρ φυλάκιζε πατριώτες, που συνήθως μετά από βασανιστήρια, κατέληγαν στα εκτελεστικά αποσπάσματα. 

Μαζί με το Αρχηγείο της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν, αποτελούσαν τους δυο κυριότερους χώρους στην Αθήνα, όπου μαρτύρησαν εκατοντάδες Έλληνες πατριώτες και μέλη της αντίστασης.

Το μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής επιτάχθηκε από τις γερμανικές κατοχικές αρχές σχεδόν αμέσως μετά την κατάληψη της Αθήνας. Σκόπευαν εκεί να εγκαταστήσουν το Φρουραρχείο, όπως συνήθιζαν σε κάθε καταληφθείσα πρωτεύουσα στην Ευρώπη.

Προοριζόταν να στεγάσει επίσης, την τοπική διοίκηση της γερμανικής Στρατοχωροφυλακής (Feldgendarmerie 921) που ήταν υπεύθυνη για τον έλεγχο και τη γενική επιτήρηση της πρωτεύουσας.

Από τα κελιά “πέρασαν” πολίτες κάθε ηλικίας, ακόμη και παιδιά 14 ετών, κατηγορούμενοι για κάθε είδους παραπτώματα. Από τροχαία ατυχήματα και παραβάσεις του χρονικού ορίου απαγόρευσης κυκλοφορίας τις νύχτες, μέχρι σοβαρές αγορανομικές παραβάσεις και συμμετοχή σε διαδηλώσεις ή άλλες αντιστασιακές ενέργειες.

Όσοι συλλαμβάνονταν για αντίσταση κατά των Γερμανών, κρατούνταν προσωρινά μέχρι να παραπεμφθούν στις αρμόδιες υπηρεσίες, κυρίως το Αρχηγείο των Ες-Ες στην οδό Μέρλιν.

Από καταφύγια σε τόπο βασανιστηρίων

Τα υπόγεια του κτιρίου έγιναν κολαστήρια  για τους Έλληνες πατριώτες. Σε μερικές δεκάδες στενά κελιά,  φυλακίζονταν όσοι συλλαμβάνονταν κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στις γειτονιές της Αθήνας (μπλόκα, έρευνες.)

Υποβάλλονταν σε βασανιστήρια, ώστε να δώσουν πληροφορίες ή να ομολογήσουν τη συμμετοχή τους σε αντιστασιακές οργανώσεις

Ο χώρος των κρατητηρίων, λειτουργούσε σαν ενδιάμεσος σταθμός μεταγωγής των κρατουμένων. Έμεναν εκεί από μία έως 30 ημέρες, πριν οδηγηθούν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Χαϊδάρι, στις φυλακές Αβέρωφ ή στο εκτελεστικό απόσπασμα στην Καισαριανή.

Τα υπόγεια αποτελούνταν από δυο ορόφους και η μόνωση μεταξύ των διαχωρισμάτων ήταν ιδιαίτερα ενισχυμένη. Οι γυναίκες κρατούνταν σε ξεχωριστό τομέα.  Εκτός από τους Γερμανούς, στο Φρουραρχείο υπηρετούσαν, ως συνεργάτες των κατοχικών αρχών και πολλοί Έλληνες, δωσίλογοι που εκτελούσαν χρέη διερμηνέων, μεταφραστών, πληροφοριοδοτών.

Ο χώρος ήταν ιδανικός για τους κατακτητές, καθώς είναι έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και η απομόνωσή των κρατουμένων ήταν απόλυτη.

Τα δύο υπόγεια αποτελούσαν τότε τα πιο σύγχρονα αντιαεροπορικά καταφύγια και ήταν κατασκευασμένα προπολεμικά από τους μηχανικούς Ε. Κριεζή και Α. Μεταξά. Ήταν ασφαλισμένα με μεταλλικές πόρτες γερμανικής προέλευσης, οι οποίες έκλειναν αεροστεγώς.

Τα παράθυρα έβλεπαν προς τους φωταγωγούς και διέθεταν διπλά συμπαγή σιδερένια παραθυρόφυλλα.  Οι δύο όροφοι επικοινωνούσαν με εσωτερικό κλιμακοστάσιο, γεγονός που φάνηκε αργότερα πολύ χρήσιμο στους κατακτητές.

Λίγες ημέρες πριν από την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων από την Αθήνα, στις 28 Σεπτεμβρίου του 1944 ο χώρος του φρουραρχείου εγκαταλείφτηκε από τους Γερμανούς και το κτίριο αποκάλυψε τα μυστικά του.

Τα μηνύματα των κρατουμένων στους τοίχους

Τα αποτυπώματα των κρατουμένων στους τοίχους των υπογείων του κτιρίου του γερμανικού Φρουραρχείου, «μιλούν» ακόμα. Είναι από τους λίγους χώρους, όπου η ιστορία της κατοχής έχει μείνει «ζωντανή» καθώς διασώζονται πολλά από τα γραπτά μηνύματα των κρατουμένων.

Οι Γερμανοί έβαφαν κατά διαστήματα τους τοίχους, οπότε οι χαραγμένες σημειώσεις των κρατουμένων για τη βαρβαρότητα που επικρατούσε, εξαφανίζονταν. Φαίνεται όμως πως, όταν έχασαν τον πόλεμο έφυγαν εσπευσμένα.  Έτσι δεν πρόλαβαν να σβήσουν τα τελευταία ίχνη που χρονολογούνται το 1944.

Στους τοίχους των θαλάμων, μπορεί να διαβάσει κανείς ονόματα, ημερομηνίες, μηνύματα, σκίτσα με πορτραίτα, νότες, κιθάρες, καράβια. Ιδιαίτερα στο δεύτερο υπόγειο, σώζεται ατόφιο κι ένα στρώμα του 1944.

Οι Ναζί δεν άφησαν αρχεία και ακόμη σήμερα ελάχιστα γνωρίζουμε για τη ακριβή χρήση του υπόλοιπου κτηρίου στην Κατοχή.  Εντοπίζονται μικροαντικείμενα, προσωπικές σημειώσεις, σελίδες από γερμανικά ημερολόγια και λίγες μαρτυρίες ανθρώπων, που οδηγήθηκαν εκεί.

Σε αρκετές πόρτες  ο επισκέπτης μπορεί να δει τα σημάδια της μιας μεριάς, αυτής των φρουρών με αγκυλωτούς σταυρούς, και από την άλλη απελπισμένες λέξεις των κρατουμένων:

“νερό”, “χωρίς νερό”, “θέλω νερό”

Μόνο διακόσια τριάντα εννέα ονόματα  είναι καταγεγραμμένα στους τοίχους, και αυτά κυρίως αφορούν στο 1944. Ο αριθμός είναι πολύ μικρότερος του πραγματικού αριθμού κρατουμένων, ο οποίος παραμένει απροσδιόριστος.

Ο θάλαμος ΙΙΙ πιθανώς χρησιμοποιήθηκε ως χώρος κράτησης ή προφυλάκισης μέχρι το 1943, ενώ στον θάλαμο ΙV διακρίνονται τα ίχνη έξι μικρών χώρων που αποτελούσαν τα κελιά απομόνωσης. Εκεί διατηρούνται και τα περισσότερα χαραγμένα πορτραίτα, κυρίως γυναικών.

Εντύπωση προκαλεί η ποικιλία των γλωσσών που συναντάται στους τοίχους του θαλάμου V. Ελληνικά, ιταλικά, ρώσικα, γερμανικά γραφήματα, υποδηλώνουν πως οι κρατούμενοι δεν ήταν μόνο Έλληνες.

“Χώρος ιστορικής μνήμης 1941-1944”

Μετά την Απελευθέρωση και μέχρι τα Δεκεμβριανά ο χώρος στέγασε τα κεντρικά γραφεία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ).

Το 1991, το Υπουργείο Πολιτισμού, ανέλαβε τη συντήρηση και μετέτρεψε τα παλιά υπόγεια κρατητήρια, σε “Χώρο ιστορικής μνήμης 1941-1944”. Σήμερα λειτουργεί μόνιμη μουσειακή έκθεση.

Μερικά από τα εκθέματα είναι η ναζιστική σημαία που κυμάτιζε στον τελευταίο όροφο του κτιρίου, μια πόρτα από τα κρατητήρια της Γκεστάπο της οδού Μέρλιν, μια χειροπέδα, μια σφαίρα, που βρέθηκε σφηνωμένη μεταξύ ξύλινου πλαισίου.

Επίσης αντικείμενα των κρατουμένων που ανακαλύφθηκαν στα υπόγεια: πακέτα τσιγάρων, σπίρτα, καραμέλες, μεταλλικά κύπελλα, καθώς και ένα ακέραιο γράμμα κρατουμένου μέσα σε αυτοσχέδιο φάκελο που εντοπίστηκε κρυμμένο σε κούφωμα πόρτας. «Αγαπητέ Μιχάλη, σου γράφω από το γερμανικό φρουραρχείο, μην ανησυχείτε…»

Δείτε στο βίντεο του συνεργάτη μας CHRIS.P-LifeAfterGravity τα κρατητήρια της Κομαντατούρ κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στα υπόγεια του κτιρίου της Κοραή 4:

Όλες οι φωτογραφίες είναι του συνεργάτη μας CHRIS.P-LifeAfterGravity και παραχωρήθηκαν στη Μηχανή του Χρόνου για τις ανάγκες του άρθρου.