Από τη “Θεία Λένα” στη “Λιλιπούπολη”. Το μουσικό σήμα του Τσοπανάκου και η Μαρμάρω των εξωτερικών μεταδόσεων

Για πολλά χρόνια, το ραδιόφωνο ήταν, μαζί με τον Τύπο, το μοναδικό μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας για τους Έλληνες πολίτες.

«Κατέκτησε» τις καρδιές τους και ανέδειξε εκπομπές που μέχρι σήμερα μνημονεύονται με νοσταλγία από τους παλιούς.

Στα μεταπολεμικά χρόνια, το ραδιόφωνο έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς ταλαντούχους παραγωγούς και καλλιτέχνες, όπως ο Γιώργος Οικονομίδης, να αναδειχθούν, αλλά και σε ανθρώπους του πνεύματος να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους και να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο.

Τηλεόραση δεν υπήρχε στο μέσο ελληνικό νοικοκυριό και ο κόσμος «διψούσε» να ακούσει το ραδιόφωνο. Ήταν ένα μέσο σαφώς πιο ελκυστικό από το βιβλίο και τις εφημερίδες και καλλιεργούσε τη φαντασία.

Η εκπομπή «Ώρα του Παιδιού» αποτέλεσε ένα από τα πιο αγαπημένα προγράμματα στην ιστορία της ελληνικής ραδιοφωνίας. Η φωνή της παιδαγωγού, Αντιγόνης Μεταξά, γνωστή ως «Θεία Λένα», συντρόφευσε και μεγάλωσε γενιές ελληνόπουλων προσχολικής ηλικίας.

Όπως είχε πει στη «ΜτΧ» η ραδιοφωνική παραγωγός και συνεργάτης της «Θείας Λένας», Άντα Γεωργίου, το πασίγνωστο τραγουδάκι, που λέμε κάθε φορά που κάποιος γιορτάζει τα γενέθλιά του, ξεκίνησε από την εκπομπή της «Θείας Λένας».

Άλλη μία εκπομπή με μεγάλη απήχηση ήταν η «Νίνα και ο Νικολάκης», τους οποίους υποδύονταν η Στέλλα Γεωργιάδη και ο Νίκος Ματθαίος. Η Γεωργιάδη ήταν η μητέρα της Άντας Γεωργίου και «είχε αναλάβει το ρομαντικό μέρος της εκπομπής. Ο Νικολάκης είχε αναλάβει το ψυχαγωγικό σκέλος της εκπομπής, όπου έλεγε ανέκδοτα και αστεία ποιηματάκια».

Τη δεκαετία του ’60, θραύση έκαναν τα ραδιοφωνικά σίριαλ, όπως η αστυνομική σειρά «Σπίτι των Ανέμων», με πρωταγωνιστές τον Βύρωνα Πάλλη και την Αφροδίτη Γρηγοριάδου, και η «Πικρή Μικρή μου Αγάπη», όπου έπαιζαν ο Στέφανος Ληναίος ως Αλέξης και η Έλλη Φωτίου ως Βάνα.

Το κοινό αγάπησε τους δύο ήρωες και δεν μπορούσε να διανοηθεί άλλο ντουέτο. Μάλιστα, οι ακροατές ανησυχούσαν ειλικρινά για την υγεία των δύο ηθοποιών, όπως είχε αναφέρει στη «ΜτΧ» ο κ. Ληναίος:

«Σε μία από τις εκπομπές, η Βάνα ήταν έτοιμη να πέσει σε έναν γκρεμό και εκεί έγινε το cut. Έρχονταν στο Θέατρο Αθηνών, όπου η Έλλη έπαιζε στο θίασο του Δημήτρη Μυράτ, να δουν αν η Βάνα ζούσε. Αυτό αποδεικνύει τη μεγάλη αξία του ραδιοφώνου».

Η ελληνική ραδιοφωνία παρουσίαζε και ολοκληρωμένα θεατρικά έργα κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Κυριακή, με μεγάλα ονόματα να στηρίζουν το εγχείρημα, όπως ο Δημήτρης Χορν, η Έλλη Λαμπέτη, η Τζένη Καρέζη και η Μελίνα Μερκούρη.

Επιπλέον, γεγονότα σταθμοί στην ιστορία του ραδιοφώνου στην Ελλάδα θεωρούνται οι πρώτες ποδοσφαιρικές μεταδόσεις και η διάσημη «Μαρμάρω».

Επρόκειτο για μία αυτοκινούμενη μονάδα εξωτερικών μεταδόσεων, η οποία ξεσήκωνε τις γειτονιές και προκαλούσε κοσμοσυρροή. Ήταν η φωνή του πολίτη που είχε την ευκαιρία να βγει «στον αέρα»

Από τον Τσιγγιρίδη στον Μεταξά και τους Ναζί

Τα πρώτα βήματα του ελληνικού ραδιοφώνου έγιναν στα μέσα της δεκαετίας του 1920. Ο Θεσσαλονικιός ηλεκτρολόγος μηχανικός, Χρίστος Τσιγγιρίδης πιστώνεται τη δημιουργία του πρώτου ραδιοφωνικού σταθμού στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια το 1928.

Την πρώτη φορά, είχε μόλις δύο ακροατές. Κατόρθωσε, όμως, να διευρύνει το ακροατήριο του, μεταδίδοντας συνεντεύξεις με ηθοποιούς και λογοτέχνες, παιδικά προγράμματα, συναυλίες και ομιλίες της ΔΕΘ.

Η επίσημη έναρξη της ελληνικής ραδιοφωνίας ήρθε στα χρόνια του δικτάτορα Μεταξά. Το έργο ανέλαβε η γερμανική εταιρεία Telefunken και υλοποιήθηκε το 1938, με προφανή σκοπό να ενισχύσει την προπαγάνδα υπέρ του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου.

Η ομιλία του βασιλιά Γεωργίου Β’, ανήμερα της 25ης Μαρτίου 1938, εγκαινίασε τη λειτουργία του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών (ΡΣΑ), μετέπειτα γνωστού ως «Πρώτο Πρόγραμμα».

Αρχικά, εξέπεμπε πρόγραμμα μόνο το βράδυ, εξού και το προσωνύμιο «βραδυόφωνο» που απέκτησε. «Αυτό γινόταν για οικονομικούς λόγους, καθώς την ημέρα τα 4/5 του πληθυσμού εργάζονταν», είχε πει στη «Μηχανή του Χρόνου» ο συλλέκτης ραδιοφώνων, Γιώργος Παναγιωτίδης.

Οι πρώτες εκπομπές του ΡΣΑ έγιναν από τους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου, με την Αφροδίτη Λαουτάρη να είναι η πρώτη εκφωνήτρια και το βουκολικό άσμα «Ο Τσοπανάκος» να γίνεται το σήμα κατατεθέν του σταθμού.

Κατά τη διάρκεια του Έπους του ’40, οι Έλληνες μάθαιναν τα νέα για τις νίκες των Ελλήνων έναντι των Ιταλών στο ραδιόφωνο. Στο ίδιο αυτό μέσο άκουγαν τα τραγούδια της Σόφιας Βέμπο, για να ενισχύσουν το ηθικό τους και το εθνικό τους φρόνημα.

Όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Αθήνα, τον Απρίλιο του 1941, το ραδιόφωνο έγινε «όπλο» στην προπαγανδιστική φαρέτρα τους. «Προσοχή, ο ΡΣΑ ύστερα από λίγο δεν θα είναι ελληνικός. Θα είναι γερμανικός και θα μεταδίδει ψέματα. Έλληνες, μην τον ακούτε», ήταν το τελευταίο μήνυμα του ΡΣΑ. Τα επόμενα χρόνια, πάνω από 40.000 ραδιόφωνα σφραγίστηκαν από τους Ναζί.

Την ημέρα της απελευθέρωσης, οι κατακτητές παγίδεψαν με εκρηκτικά τα ραδιοφωνικά στούντιο στο Ζάππειο και τον πομπό των Λιοσίων.

Το σταθμό των Αθηνών έσωσε ο Έβερχαρντ Βίχενμπαχ, ένας φιλέλληνας Αυστριακός.

Αν και προϊστάμενος της ραδιοφωνίας στην κατοχή, αποκάλυψε την τελευταία στιγμή στους τεχνικούς το σχέδιο ανατίναξης. Έτσι καταστράφηκε μόνο η μία κεραία και διασώθηκαν όλες οι άλλες υποδομές.

Από το Μάνο Χατζιδάκι στη Χούντα και την «έκρηξη» της ιδιωτικής ραδιοφωνίας

Το 1945, θεσμοθετήθηκε το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ). Το Μάιο του 1952, δημιουργήθηκε το «Δεύτερο Πρόγραμμα», με επίκεντρο τη μουσική, και, δύο χρόνια μετά, το «Τρίτο Πρόγραμμα», το οποίο γνώρισε μεγάλη άνθιση από τα μέσα της δεκαετίας του ‘70, όταν επικεφαλής του ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις.

Το πρόγραμμα του σταθμού κέντριζε την προσοχή ακόμη και των μικρότερων ηλικιών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εκπομπή «Εδώ Λιλιπούπολη». Στη συγγραφική και καλλιτεχνική ομάδα της σειράς εντάχθηκαν άνθρωποι, όπως η Ρεγγίνα Καπετανάκη, η Μαριανίνα Κριεζή, η Άννα Παναγιωτοπούλου και η Λένα Πλάτωνος.

Στα χρόνια της Χούντας, το ραδιόφωνο τέθηκε υπό τον ασφυκτικό έλεγχο των συνταγματαρχών. Η λογοκρισία ήταν εκτεταμένη και πολλοί δίσκοι που έπαιζαν τραγούδια χαράσσονταν ή έφεραν χαρτάκι με τη λέξη «Απαγορεύεται». Όποιος είχε έστω και ένα μικρό ραδιοφωνικό εξάρτημα στο σπίτι του, ήταν αυτομάτως ύποπτος.

Το ζήτημα της ιδιωτικής ραδιοφωνίας τέθηκε επί τάπητος ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Μετά τις αυτοδιοικητικές εκλογές του 1986, ο δήμαρχος Αθηναίων Μιλτιάδης Έβερτ, ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Σωτήρης Κούβελας και ο δήμαρχος Πειραιά, Ανδρέας Ανδριανόπουλος, έκαναν κινήσεις για την ίδρυση δημοτικών ραδιοφωνικών σταθμών.

Η τότε κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ θεσμοθέτησε, με το νόμο 1730/1987 την ιδιωτική ραδιοφωνία. Το κρατικό μονοπώλιο καταργήθηκε και, σε συνδυασμό με την έλευση της ιδιωτικής τηλεόρασης, μία νέα εποχή εγκαινιάστηκε.

Ο πρώτος νόμιμος μη κρατικός ραδιοσταθμός ήταν το δημοτικό Ραδιόφωνο Πειραιά Κανάλι Ένα 90,4, το οποίο εξέπεμψε στις 13 Μαΐου 1987 στους 90.6 MHz. Ακολούθησε ο Δημος Αθηναίων με τον Αθήνα 9,84 στις 31 Μαΐου και στις 3 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους ο FM 100 στη Θεσσαλονίκη.

Όλοι τους συνεργάστηκαν με μεγάλα ονόματα από το χώρο του πολιτισμού και έχουν αφήσει το δικό τους ξεχωριστό στίγμα στην ιστορία του ελληνικού ραδιοφώνου. Σύντομα ιδρύθηκαν δεκάδες σταθμοί σε όλη τη χώρα, φέρνοντας τη λεγόμενη «άνοιξη της ραδιοφωνίας».

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Αρχείο “Μηχανής του Χρόνου”