Από πού προέρχεται η αρχαιοελληνική φράση “Δαμόκλειος Σπάθη”; Το “χουνέρι” στον αυλοκόλακα

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η αρχαία ελληνική φράση Δαμόκλειος Σπάθη χρησιμοποιείται για να εκφράσει το θανάσιμο κίνδυνο που απειλεί όλους όσοι έχουν μεγάλη εξουσία. Προέρχεται από ένα ανέκδοτο που σχετίζεται με τον Διόνυσο Β΄, αρχαίο τύραννο των  Συρακουσών στη Σικελία. Η Δαμόκλειος Σπάθη αποτελεί διαχρονικά αγαπημένο θέμα πολιτικών γελοιογράφων σε έντυπα του δυτικού κόσμου.

Διονύσιος Β΄ των Συρακουσών

Ο Ρωμαίος ρήτορας, Κικέρων, στο έργο του Τουσκυλανές Διατριβές (5, 61-62) παραθέτει ένα ανέκδοτο για τον Διονύσιο Β’, τύραννο των Συρακουσών της Σικελίας, και ένα αυλοκόλακά του, τον Δαμοκλή. Στη αρχαιότητα το ανέκδοτο ήταν μια σύντομη αστεία ιστορία που συνήθως ήταν φανταστική.

Ο αυλοκόλακας

Σύμφωνα με το ανέκδοτο, ο Δαμοκλής ήταν αρχιυπηρέτης του Διονύσιου και ο μεγαλύτερος αυλοκόλακάς του. Όποτε έβλεπε τον τύραννο τον γέμιζε με παινέματα, ότι ήταν ο σπουδαιότερος και πλουσιότερος ηγεμόνας με το μεγαλύτερο στρατό και τα ωραιότερα ανάκτορα. Ανάμεσα στα άλλα, ο Δαμοκλής επαναλάμβανε συνέχεια στον Διονύσιο ότι ήταν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος!

Η επιμονή του Δαμοκλή να κολακεύει τον Διονύσιο είχε αρχίσει να σπάει τα νεύρα όλων γύρω του, ακόμη και του ιδίου του τυράννου. Αυτός αποφάσισε να δώσει ένα μάθημα στον Δαμοκλή.

Μία μέρα που ο αυλοκόλακας είχε αρχίσει τις κολακείες του στον Διονύσιο, αυτός τον διέκοψε και τον ρώτησε αν ήθελε να πάρει για λίγο τη θέση του απολαμβάνοντας όλα τα προνόμια του ηγεμόνα. Έτσι θα μπορούσε να γευθεί και ο ίδιος την «απόλυτη ευτυχία» που έλεγε.

Ο Δαμοκλής αποδέχθηκε με χαρά αυτό το απρόσμενο προνόμιο, νομίζοντας ότι ο Διονύσιος ήθελε να τον ανταμείψει για τις κολακείες του. Ο Διονύσιος του έδωσε να φορέσει τα βασιλικά του ενδύματα και τον έβαλε να ξαπλώσει στο χρυσό του ανάκλιντρο που ήταν σκεπασμένο μ’ ένα πανάκριβο υφαντό. Μπροστά του είχαν τοποθετηθεί χρυσά και ασημένια αγγεία στα οποία ο Δαμοκλής θα απολαύανε όποια φαγητά ήθελε.

Το κρεμασμένο σπαθί

Για την εξυπηρέτησή του, ο Διονύσιος του είχε διαθέσει τους ωραιότερους υπηρέτες. Κάποια στιγμή που ο Δαμοκλής είχε ξαπλώσει πάνω στο ανάκλιντρο και ετοιμαζόταν να ζήσει την «απόλυτη ευτυχία» του Διονυσίου, σήκωσε το κεφάλι του και είδε με τρόμο να κρέμεται ακριβώς από πάνω του ένα μεγάλο σπαθί. Αυτό συγκρατούνταν στο ταβάνι από τρίχες αλόγου, οι οποίες θα μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να κοπούν με αποτέλεσμα το σπαθί να πέσει στο κεφάλι του.

Ο Δαμοκλής κατάλαβε τον υπαινιγμό του Διονυσίου, ότι η ζωή του τυράννου μπορεί να ήταν ευχάριστη αλλά κινδύνευε ανά πάσα στιγμή από κάποιο ασήμαντο λάθος ή αβλεψία του. Έτσι, ο αυλοκόλακας δεν απόλαυσε τίποτα απ’ αυτά που του διέθεσε ο τύραννος. Τον παρακάλεσε να τον αφήσει να επιστρέψει στην προηγούμενη του θέση και να μη συνεχίσει να γεύεται την “ευτυχία του”.

Η πολιτική αλληγορία

Το ανέκδοτο «γέννησε» την αρχαία ελληνική φράση Δαμόκλειος Σπάθη, η οποία χρησιμοποιείται παροιμιακά για να εκφράσει το συνεχή και θανάσιμο κίνδυνο που απειλεί όσους έχουν μεγάλη εξουσία και είναι εγωιστές και ματαιόδοξοι.

Η Δαμόκλειος Σπάθη είναι αγαπημένο θέμα των γελοιογράφων σε πολιτικά έντυπα της Δύσης. Συνήθως εμφανίζεται σε σκίτσα που σατιρίζουν πολιτικούς που κατηγορούνται για λανθασμένες ενέργειές τους που θέτουν σε κίνδυνο την εξουσία τους. Φυσικά, τέτοια σκίτσα δημοσιεύονται σε έντυπα που δεν λογοκρίνονται από την εξουσία, δηλαδή αποκλειστικά σε δημοκρατικές χώρες.

Ο Διονύσιος υπήρξε ιστορικό πρόσωπο που έζησε μεταξύ 397 και 343 π.Χ. και επέβαλλε την εξουσία του στις Συρακούσες δύο φορές, μεταξύ 367 και 357 μ. Χ. και ξανά μεταξύ 346 και 344 π. Χ. Για τον Δαμοκλή δεν γνωρίζουμε τίποτα πέρα από το ανέκδοτο, ούτε καν αν ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Το ανέκδοτο αυτό είχε καταγραφεί σε χαμένο έργο του του αρχαίου ιστορικού Τιμαίου του Ταυρομενίτη (356-260 π.Χ) που ήταν μία γένια νεότερος του Διονυσίου Β΄.