“Να συγκρατείς τη γλώσσα, τη λαιμαργία και τη σαρκική ορμή σου”. Ανάχαρσης, ο “βάρβαρος” σοφός που έζησε στην Αθήνα και είπε πικρές αλήθειες για την πολιτική της ζωή

Του αρχαιολόγου Αντώνη Χαλιακόπουλου

Ο Ανάχαρσης ή Ανάχαρσις (τέλη 7ου-αρχές 6ου αιώνα π.Χ.) ήταν Σκύθης σοφός της αρχαιότητας, γιος του Σκύθη βασιλιά Γνούρου και αδερφός του Καδουίδα (Διογένης Λαέρτιος Α’, 8) ή Σαυλίου (Ηρόδοτος Δ’, 76). Η φήμη του στον αρχαίο κόσμο ήταν τόσο μεγάλη ώστε έφτασε να συμπεριλαμβάνεται σε ορισμένους καταλόγους των επτά σοφών, παρά την “βαρβαρική” του καταγωγή. Το μεγάλο σεβασμό των αρχαίων προς το πρόσωπό του μαρτυρά και το γεγονός πως ήταν ο πρώτος μέτοικος που απέκτησε αθηναϊκή ιδιότητα.

Ταξίδεψε σε μεγάλο μέρος της Ελλάδας και του αρχαίου κόσμουκαι, καθώς η μητέρα του ήταν Ελληνίδα,μιλούσε ελληνικά και σκυθικά. Στις επιγραφές των αγαλμάτων του συνηθιζόταν να γράφεται η φράση “γλώσσης, γαστρός, αἰδοίων κρατεῖν” (Να συγκρατείς τη γλώσσα, τη λαιμαργία και τη σαρκική ορμή σου).

Λέγεται πως έγραψε ένα έργο 800 στίχων στα ελληνικά με θέμα τους θεσμούς των Ελλήνων και των Σκύθων σε σχέση με την καθημερινή ζωή και τον πόλεμο. Αν και κανένα έργο του δεν σώζεται σήμερα, υπάρχουν εννέα αμφισβητούμενης αυθεντικότητας επιστολές, μέρος των «κυνικών επιστολών», που του έχουν αποδώσει οι κυνικοί, οι οποίοι θεωρούσαν τον Ανάχαρση πρόδρομό τους. Μία δέκατη επιστολή διασώζεται και από τον Διογένη Λαέρτιο στην οποία γίνεται αναφορά και στη συνέχεια.Ο Ανάχαρσης ήταν μεγάλος λάτρης του ελληνικού πολιτισμού.

Φημισμένος ήταν ο οξύς και τολμηρός του λόγος, απ’ τον οποίο προέκυψε και η παροιμιώδης φράση «να μιλάς σαν Σκύθης». Σε μία διαδεδομένη κατά την αρχαιότητα ιστορία, ο Ανάχαρσης, μόλις έφτασε στην Αθήνα, επισκέφθηκε το σπίτι του Σόλωνα και ζήτησε τη φιλία και τη φιλοξενία του. Ο Σόλωνας αποκρίθηκε ότι είναι καλύτερο κανείς να βρίσκει φίλους στην πατρίδα του, για να λάβει την απάντηση του Ανάχαρση: «λοιπόν, εσύ που βρίσκεσαι στην πατρίδα σου σύναψε φιλία και φιλοξενία μαζί μου». Ο Σόλωνας θαύμασε την ευθύτητα του Σκύθη και τον έκανε καλό του φίλο. Αργότερα στην Κόρινθο, ο Ανάχαρσης έγινε φίλος με τον Περίανδρο, ενώ μέχρι και ο βασιλιάς Κροίσος της Λυδίας τον προσκάλεσε στις Σάρδεις ως μέλος της αυλής του έναντι αμοιβής. Σύμφωνα με την επίσης μάλλον πλαστή επιστολή, που μας μεταφέρει ο Διογένης Λαέρτιος, ο Ανάχαρσης φέρεται να απάντησε στην πρόσκληση ως εξής:

“Ἐγώ, βασιλεῦ Λυδῶν, ἀφῖγμαι εἰς τὴν τῶν Ἑλλήνων, διδαθησόμενος ἤθη τὰ τούτων καὶ ἐπιτηδεύματα. χρυσοῦ δ ̓οὐδὲ δέομαι, ἀλλ ̓ἀπόχρη με ἐπανήκειν ἐς Σκύθας ἄνδρα ἀμείνονα. ἥκω γοῦν ἐς Σάρδεις, πρὸ μεγάλου ποιούμενος ἐν γνώμῃ τοι γενέσθαι.“

(Βασιλιά των Λύδων, ήρθα στη χώρα των Ελλήνων να διδαχθώ τα ήθη και τις τέχνες τους. Χρυσάφι δε μου χρειάζεται. Μου είναι αρκετό να γυρίσω καλύτερος στη Σκυθία. Στις Σάρδεις θα ́ρθω γιατί θεωρώ μεγάλο πράγμα να τύχω της εκτίμησής σου).

Ο Στράβων θεωρεί τον Ανάχαρση εφευρέτη του κεραμικού τροχού και της αμφίστομης άγκυρας, αν και για το πρώτο, μάλλον είναι ο μυθικός παρά ο πραγματικός εφευρέτης, αφού ο τροχός προϋπήρχε του Ανάχαρση. Ο Λουκιανός έγραψε δύο διαλόγους (“Σκύθηςή πρόξενος” και “Ανάχαρσης ή περί γυμνασίων”) με πρωταγωνιστή τον Ανάχαρση. Στον διάλογο “Σκύθης”, ο Ανάχαρσης μόλις έχει έρθει στην Αθήνα και περιπλανιέται μόνος του.

Καθώς αισθάνεται ξένος στην πόλη αρχίζει να διερωτάται αν πρέπει να φύγει. Τότε είναι που συναντά τον Τόξαρι, έναν εξελληνισμένο Σκύθη που έχει εγκατασταθεί μόνιμα στην Αθήνα έχοντας εγκαταλείψει γυναίκα και παιδιά στην Σκυθία. Ο Τόξαρις συστήνει τον Ανάχαρση στον Σόλωνα δίνοντας αφορμή για την γένεση της ιστορικής φιλίας των δύο αντρών. Ο “Ανάχαρσης” είναι ένας διάλογος μεταξύ Σόλωνα και Ανάχαρση σχετικά με την σημασία της σωματικής άσκησης στην αρχαία Αθήνα. Ο Αθηναίος εξηγεί στον Σκύθη, την παιδευτική, ηθική και πολιτική διάσταση του αθλητισμού για την πόλη.

Τον 18ο αιώνα, σημαντικό ήταν το έργο του Γάλλου Jean Jacques Barthelemy “Voyage de jeune Anacharsis en Grece”, που κυκλοφόρησε το 1788 και μεταφράστηκε στα ελληνικά το 1797 από τον Ρήγα Βελλεστινλή με τίτλο «Νέος Ανάχαρσις». Πρόκειται για τετράτομο μυθιστόρημα στο οποίο ο συγγραφέας φαντάζεταιτο ταξίδι ενός Σκύθη απογόνου του Ανάχαρση στην Ελλάδα. Το βιβλίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία την περίοδο της κυκλοφορίας του και άσκησε επιρροή στην ανάπτυξη του κινήματος του Φιλελληνισμού και την στήριξη του αγώνα των ξεσηκωμένων Ελλήνων μετά το 1821.