Ο άγιος που εικονογραφήθηκε με κεφάλι σκύλου. Οι ιστορίες για τον πολιούχο του Αγρινίου και προστάτη των οδηγών ΤΑΞΙ

Στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών υπάρχει μία ξύλινη φορητή εικόνα (ΒΧΜ 01571 Κερμίρ Καππαδοκία, τέλη 17^ου αιώνα. 1685) που προκαλεί απορία στον επισκέπτη. Δείχνει έναν άγιο με κεφάλι σκύλου!

του συνεργατή μας ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Πρόκειται για τον Άγιο Χριστόφορο που τιμάται στην Ελλάδα ως προστάτης των χωραφιών από δυσμενείς καιρικές συνθήκες, κυρίως το χαλάζι, και είναι επίσης ο πολιούχος άγιος του Αγρινίου. Όμως, είναι κυρίως γνωστός ως ο προστάτης των οδοιπόρων, των αυτοκινητιστών και του σώματος εφοδιασμού και μεταφορών του Στρατού.

Με τις τελευταίες του ιδιότητες απεικονίζεται συνήθως ως ένας εύσωμος γενειοφόρος που κουβαλά στους ώμους του τον μικρό Χριστό. Εκεί βέβαια φέρει κεφάλι ανθρώπου και όχι σκύλου.

Οι απεικονίσεις του Αγίου ως «κυνοκέφαλου»

Η απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου ως «κυνοκέφαλος» είναι σπάνια και απαντάται μόνο σε λίγες μεταβυζαντινές εικόνες -όπως αυτή του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου- και μικρογραφίες χειρογράφων που χρονολογούνται στον 17^ο και 18^ο αιώνα και προέρχονται από εργαστήρια της ανατολικής Μικράς Ασίας.

Ο Ρεπρόβος που έγινε Χριστόφορος

Η παλαιότερη αναφορά στον Άγιο Χριστόφορο είναι σε μία κτητορική επιγραφή εκκλησίας του 5^ου αιώνα μ. Χ. στην Κωνσταντινούπολη όπου αναφέρεται ως χριστιανός μάρτυρας. Είναι πιθανόν να μαρτύρησε σε κάποιον διωγμό στις αρχές του 4^ου αιώνα. Σε συναξάρι του αγίου στα βυζαντινά χρόνια, αναφέρεται ότι μαρτύρησε στη διάρκεια του διωγμού του αυτοκράτορα Δέκιου (249-251 μ. Χ.).

Σύμφωνα λοιπόν με το συνάξαρι του Αγίου Χριστόφορου, πριν γίνει χριστιανός λεγόταν Ρεπρόβος και ήταν στρατιώτης μίας βάρβαρης φυλής στα ανατολικά όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στη διάρκεια κάποιου πολέμου με τους Ρωμαίους, ο Ρεπρόβος συνελήφθη αιχμάλωτος και μεταφέρθηκε στην Αντιόχεια.

Προσηλυτισμός στον χριστιανισμό και μαρτύριο

Στη φυλακή γνώρισε τον επίσκοπο Βαβύλα ο οποίος τον προσηλύτισε στον χριστιανισμό και του έδωσε το όνομα Χριστόφορος. Λίγο αργότερα ο Βαβύλας αποκεφαλίστηκε από τους Ρωμαίους, αλλά ο Χριστόφορος ξεκίνησε να κηρύσσει τον χριστιανισμό σε Ρωμαίους στρατιώτες. Φαίνεται ότι στο μεταξύ είχε στρατευθεί από τους Ρωμαίους, καθώς οι παλαιότερες απεικονίσεις του τον δείχνουν με στολή Ρωμαίου στρατιώτη.

Ήταν συνηθισμένο στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια οι Ρωμαίοι να στρατεύουν βάρβαρους, πόσο μάλλον κάποιος όπως ο Χριστόφορος ο οποίος περιγράφεται ως υπερμεγέθης και εξαιρετικά δυνατός.

Σύμφωνα με το συναξάρι του αγίου, ο Χριστόφορος τράβηξε την προσοχή των αρχών όταν προσηλύτισε δύο πόρνες, την Καλλινίκη και την Ακυλίνα. Είναι πιθανό ότι οι γυναίκες παρείχαν τις υπηρεσίες τους στα ρωμαϊκά στρατεύματα στην Αντιόχεια.

Η μεταστροφή τους στον χριστιανισμό σήμαινε ότι σταμάτησαν να είναι πόρνες, κάτι που αναμφίβολα δεν θα πέρασε απαρατήρητο. Ο Χριστόφορος τότε αποκεφαλίστηκε ως χριστιανός.

Άγιος Χριστόφορος ο «Κυνοκέφαλος»

Φαίνεται ότι τον 5^ο αιώνα για πρώτη φορά ο Άγιος Χριστόφορος συνδέθηκε με τη φυλή των «Κυνοκέφαλων». Όμως, στο συναξάρι του αγίου, που ήταν η επίσημη θέση της εκκλησίας στα βυζαντινά χρόνια, διευκρινιζόταν ότι ο άγιος δεν ήταν κυνοκέφαλος, αλλά ότι έτσι λεγόταν η φυλή του επειδή ήταν άγριοι.

Σε βυζαντινή φιλολογική πηγή του 11^ου αιώνα αναφέρεται ότι η φυλή των «Κυνοκέφαλων» ήταν και κανίβαλοι! Ο δε Χριστόφορος περιγράφεται ως φοβερός στην όψη, υπερμεγέθης, και ότι τα δόντια του εξείχαν από τα σαγόνια του.

Ακόμη όμως και στο κείμενο αυτό, ο Χριστόφορος αναφέρεται ότι καταγόταν από τη φυλή των «Κυνοκέφαλων», αλλά όχι ότι αυτός και οι συμπατριώτες του ήταν κυνοκέφαλοι.

Έτσι σ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής εποχής, ο Άγιος Χριστόφορος απεικονίζεται ως Ρωμαίος στρατιώτης. Κάποιες παραστάσεις τον δείχνουν να κρατά ένα μεγάλο σταυρό, κάτι συνηθισμένο για μάρτυρα. Όμως, καμία παράσταση δεν τον έχει με κεφάλι σκύλου.

Η σπάνια απεικόνισή του με κεφάλι σκύλου είναι μεταβυζαντινή και ίσχυσε στην ανατολική Μικρά Ασία για σύντομο χρονικό διάστημα το 17^ο και 18^ο αιώνα.

Έτσι, δεν ισχύει και η άποψη ότι η απεικόνιση του Αγίου Χριστόφορου με κεφάλι σκύλου αποτελούσε αντιγραφή ή συνέχεια του Ανούβιδος, θεού της Αιγύπτου, που είχε σώμα ανθρώπου και κεφάλι τσακαλιού ή σκύλου, από κάποιους πιστούς της παλαιάς αυτής θρησκείας που όταν έγιναν χριστιανοί διατήρησαν κάποια στοιχεία της προηγούμενης θρησκείας τους.

Ο Άγιος Χριστόφορος στη Δύση

Η παράδοση ότι ο Άγιος Χριστόφορος ανήκε στη φυλή των «Κυνοκεφάλων» απαντάται και στη Δύση τον Μεσαίωνα. Εκεί υπάρχουν αναφορές σε κάποιες φιλολογικές πηγές ότι ο ίδιος είχε κεφάλι σκύλου, αν και δεν γνωρίζουμε καμία δυτική μεσαιωνική απεικόνισή του ως κυνοκέφαλο.

Αντίθετα, στη Δύση ήταν που προέκυψε η παράσταση του Χριστόφορου να κουβαλά στους ώμους του τον μικρό Χριστό, κάτι που δεν υπήρχε στην ορθόδοξη Ανατολή. Πρόκειται για απόπειρα των Λατίνων να ερμηνεύσουν το ελληνικό όνομά του («αυτός που φέρει τον Χριστό»).

Η παλαιότερη αναφορά σε αυτή την ιστορία υπάρχει στο βιβλίο «Ο Χρυσός Θρύλος» του 13^ου αιώνα που περιέχει διάφορες ιστορίες αγίων. Σε αυτό υπάρχουν γνωστές αναφορές από το βυζαντινό συναξάριο του Αγίου Χριστόφορου, που είδαμε, αλλά και νέα στοιχεία, με πιο σημαντικό ότι μετέφερε τον Χριστό στους ώμους του.

Σύμφωνα με αυτό, ο Χριστόφορος λεγόταν αρχικά Ρεπρόβος και ήταν ένας πανύψηλος στρατιώτης της «Χαναάν» με φοβερή όψη. Στη ρωμαϊκή εποχή η Χαναάν δεν υπήρχε για πάνω από χίλια χρόνια και φαίνεται ότι ήταν λάθος απόδοση από τα ελληνικά του «Κυνοκέφαλοι» αφού στα λατινικά το πρώτο μέρος του όρου μοιάζει πολύ με «Χαναάν».

Ο υπηρέτης του «ισχυρότερου βασιλιά»

Ο Ρεπρόβος δεν αιχμαλωτίστηκε από τους Ρωμαίους, αλλά αποφάσισε από μόνος του να υπηρετήσει τον ισχυρότερο βασιλιά στη Γη.

Σύμφωνα με τον «Χρυσό Θρύλο», ο Χριστόφορος βρήκε κάποιον ισχυρό ηγεμόνα και μπήκε στην υπηρεσία του. Όμως, κάποια μέρα όταν ο νέος αφέντης του άκουσε το όνομα του διαβόλου φοβήθηκε και έκανε το σταυρό του.

Ο Ρεπρόβος τότε αποφάσισε ότι ο ισχυρότερος βασιλιάς ήταν ο διάβολος και έψαξε να τον βρει για να τον υπηρετήσει. Πράγματι, τον βρήκε, αλλά ενώ ο Ρεπρόβος τον συνόδευε ως σωματοφύλακάς του, παρατήρησε ότι ο διάβολος απέφευγε να περάσει μπροστά από ένα σημείο όπου ήταν στημένος ένας μεγάλος σταυρός.

Ο Ρεπρόβος ρώτησε και έμαθε ότι το σύμβολο αυτό συνδεόταν με τον Χριστό και έτσι διαπίστωσε ότι ο διάβολος τον φοβόταν. Παράτησε αμέσως τον διάβολο και άρχισε να ψάχνει για το νέο αφέντη του.

Στις περιπλανήσεις του συνάντησε ένα ερημίτη που του μίλησε για τον Χριστό. Ο Ρεπρόβος ρώτησε πως θα μπορούσε να τον υπηρετήσει και ο ερημίτης του είπε με προσευχή και νηστεία. Όμως, ο Ρεπρόβος είπε ότι δεν θα έκανε αυτά και ζήτησε να του πει κάτι πιο πρακτικό για να υπηρετήσει τον Χριστό.

Αφού σκέφθηκε λίγο ο ερημίτης, του υπέδειξε να βοηθά τους ανθρώπους να περνούν ένα επικίνδυνο ποτάμι.

Πράγματι, ο Ρεπρόβος στήθηκε στην όχθη του ποταμού και κάθε μέρα βοηθούσε τους οδοιπόρους να περνούν απέναντι, είτε κρατώντας τους από το χέρι είτε κουβαλώντας τους στην πλάτη.

Ο «μεταφορέας» του Χριστού

Μια μέρα εμφανίστηκε στον Ρεπρόβο ένα μικρό αγόρι και του είπε να το περάσει απέναντι. Όπως αυτός το κουβαλούσε στους ώμους του το ποτάμι ξαφνικά πλημμύρησε και έγινε πολύ βαθύ και κόντεψε να πνίξει τον Ρεπρόβο.

Παράλληλα, παρά τη μεγάλη δύναμη που είχε, ένιωσε ότι το βάρος του παιδιού γινόταν όλο και πιο ασήκωτο.

Με δυσκολία κατάφερε να το κουβαλήσει στην άλλη όχθη του ποταμού. Εκεί εκμυστηρεύτηκε στο αγόρι ότι είχε βρεθεί σε μεγάλο κίνδυνο εξαιτίας του και ότι ήταν σαν να κουβαλούσε στους ώμους του μεγαλύτερο βάρος από ολόκληρο τον κόσμο. Τότε ο μικρός του αποκάλυψε ότι ήταν ο Χριστός που υπηρετούσε και ότι ήταν τόσο μεγάλο το βάρος που κουβαλούσε γιατί αυτός είχε φτιάξει τον κόσμο.

Έτσι ο Ρεπρόβος ανακάλυψε ότι υπηρετούσε τον «ισχυρότερο βασιλιά» και πήρε το όνομα «Χριστόφορος» αφού έφερε στους ώμους τον Χριστό. Η καταγραφή του «Χρυσού Θρύλου» για τον Άγιο Χριστόφορο τελειώνει με την αναφορά ότι άρχισε να περιπλανιέται κηρύσσοντας τον χριστιανισμό. Έφθασε στην Λυκία όπου προσηλύτισε χιλιάδες, αλλά ο τοπικός ηγεμόνας ήταν διώκτης των χριστιανών.

Το μαρτύριο του Αγίου Χριστόφορου στο “Χρυσό Θρύλο”

 Εξαιτίας της σωματικής του ρώμης, ο ηγεμόνας, θέλησε ο Χριστόφορος να απαρνηθεί τον Χριστό και να μπει στην υπηρεσία του. Γι’ αυτό το λόγο έστειλε στη φυλακή όπου είχε κλείσει τον Χριστόφορο δύο ωραίες γυναίκες για να τον πείσουν με τα κάλλη τους.

Όμως, ο Χριστόφορος τις έκανε χριστιανές και τότε ο ηγεμόνας διέταξε την εκτέλεσή του. Οι δήμιοι δυσκολεύτηκαν να τον σκοτώσουν επειδή ήταν πολύ εύσωμος. Στο τέλος κατάφεραν να τον αποκεφαλίσουν αφού τον χτύπησαν πολλές στο σβέρκο του με τα τσεκούρια τους.

Για την εικόνα του «κυνοκέφαλου» Αγίου Χριστόφορο στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο των Αθηνών, βλ. https://www.ebyzantinemuseum.gr/?i=bxm.el.exhibit&id=59&fbclid=IwAR1Cue65amnVfI6zr7ilWKDUo-sy7_UYSZ-f0vA24hm8QxCyoO7nJXQ2rpQ

Για τον Άγιο Χριστόφορο στην ορθόδοξη παράδοση, βλ.: https://ikivotos.gr/post/8954/agios-xristoforos-o kynokefalos?fbclid=IwAR2wSLDhzSfBcb7DwNH_OMg6WrXwmGiPr93O42Kqp7fCphPY6aEEYmv1lI