«Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν». Η τρομερή ιστορία που έγραψαν, «η Δέσπω, οι νύφες και τ΄ αγγόνια» της

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η Δέσπω Μπότση ήταν Σουλιώτισσα που έμεινε στην ιστορία για την ηρωική αντίστασή της στους στρατιώτες του Αλή Πασά. Τα Χριστούγεννα του 1803, και ενώ το Σούλι είχε παραδοθεί, η Δέσπω περικυκλώθηκε, στον πύργο του Δημουλά, στο χωριό Ρινιάσα (σημερινά Ριζά) της Πρέβεζας.

Είχε μαζί, τις κόρες, τις νύφες και τα εγγόνια της. Αφού αντιστάθηκε όσο μπορούσε, έβαλε φωτιά σε πυρίτιδα και ανατινάχθηκε μαζί με όλη την οικογένειά της. Η θυσία της έχει απαθανατιστεί σ’ ένα από τα ωραιότερα και ηρωικότερα δημοτικά τραγούδια.

“Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;

Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.

H Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια.

Αρβανιτιά την πλάκωσε στου Δημουλά τον πύργο:

«Γιώργαινα, ρίξε τ’ άρματα, δεν είναι εδώ τo Σούλι.

Eδώ είσαι σκλάβα του πασά, σκλάβα των Αρβανίτων».

«Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι αν τούρκεψεν η Κιάφα,

η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκαμε, δεν κάνει».

Δαυλί στο χέρι άρπαξε, κόρες και νύφες κράζει:

«Σκλάβες Τούρκων μη ζήσωμε, παιδιά μαζί μου ελάτε».

Kαι τα φυσέκια ανάψανε, κι όλοι φωτιά γενήκαν.”

Η Δέσπω του θρύλου και της ιστορίας

Η Δέσπω (Δέσποινα) ήταν γυναίκα του Σουλιώτη οπλαρχηγού Γιωργάκη Μπότζη ή Μπότση. Για το λόγο αυτό ήταν γνωστή και ως «Γιώργαινα». Και η ίδια είχε καταγωγή από το Σούλι. Aνήκε στη φάρα των Σεχαίων.

Δεν γνωρίζουμε πότε γεννήθηκε η Δέσπω, και σε τι ηλικία σκοτώθηκε τα Χριστούγεννα του 1803. Πολλά στοιχεία για της ζωής της είναι άγνωστα ή παραποιήθηκαν στο πέρασμα του χρόνου.

Ωστόσο, υπάρχει μία αντικειμενική πηγή που μας βοηθά να διακρίνουμε τα βασικά ιστορικά στοιχεία της ηρωΐδος, από τον θρύλο που δημιούργησε η προφορική παράδοση.

Ο Χριστόφορος Περραιβός, συνεργάτης του Ρήγα Φεραίου και των Σουλιωτών έγραψε την ιστορία των πολέμων τους με τον Αλή Πασά. Ήταν σύγχρονος με τα γεγονότα και γνώριζε προσωπικά πολλούς από τους Σουλιώτες πρωταγωνιστές. Μάλιστα, λίγο αργότερα, στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 ο Χριστόφορος Περραιβός πολέμησε μαζί τους  για την απελευθέρωση του Σουλίου.

Ο Περραιβός αναφέρει τη Δέσπω Μπότση στο βιβλίου του Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας περιέχουσα την χρονολογίαν αυτών, τας προς τους Οθωμανούς μάχας, κυρίως δε τας προς τον Αλή Πασά Σατράπην της Ηπείρου. Τύποις Φ. Καραμπίνη και Κ. Βάφα, Αθήναι 1857, σελίδες 159-160. Το βιβλίο αυτό αποτελεί επανέκδοση ενός παλαιότερου με το ίδιο θέμα που είχε εκδώσει το 1803, αλλά με νεότερα στοιχεία.

Ο Αλή Πασάς και οι Σουλιώτες στη Ρινιάσα

Το 1802, και ενώ πολιορκούσε το Σούλι για τρίτη και τελευταία φορά, ο Αλή Πασάς έδωσε άδεια σε 23 οικογένειες Σουλιωτών να εγκατασταθούν στο χωριό Ρινιάσα για να γλυτώσουν από την πείνα. Αυτές αποτελούνταν κυρίως από γυναικόπαιδα που θα καλλιεργούσαν τη γη και θα πλήρωναν φόρο στον Αλή Πασά.

Όπως πολύ γρήγορα αποδείχθηκε, ήταν μία από τις «θεατρινίστικες» κινήσεις ανθρωπισμού που συνήθιζε να κάνει ο τύραννος. Πρώτα χάριζε τη ζωή σε κάποιον, στη συνέχεια αθετούσε το λόγο του και τον εξόντωνε.

Μία από τις σουλιώτικες οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στη Ρινιάσα ήταν του Γιωργάκη Μπότση ή Μπότζη. Σύμφωνα με πολλές πηγές, αυτός είχε σκοτωθεί στο Σούλι πολεμώντας τον Αλή Πασά. Έτσι αρχηγός της οικογένειας ήταν η χήρα του, η Δέσπω.

Ο Περραιβός, ωστόσο, επισημαίνει ότι ο άνδρας της Δέσπως δεν ήταν μαζί της στη Ρινιάσα όχι γιατί είχε πεθάνει αλλά γιατί πολεμούσε τον Αλή Πασά με τους γιους τους.

Καταπατά τις συμφωνίες με τους Σουλιώτες

Όταν αποφασίστηκε η παράδοση του Σουλίου στο τέλος του 1803, ο Αλή Πασάς συμφώνησε οι Σουλιώτες να αποχωρήσουν, με τα όπλα τους για όποια περιοχή ήθελαν. Βάσει της συμφωνίας αυτής δεν θα τους καταδίωκε.

Όμως, ο Αλή Πασάς σχεδόν αμέσως καταπάτησε τη συμφωνία. Εξαπέλυσε χιλιάδες Τουρκαλβανούς στο κατόπι των Σουλιωτών.

Στη διάρκεια των επιχειρήσεων αυτών, έχουμε τη θυσία των Σουλιωτισσών στο Ζάλογγο, το ολοκαύτωμα της Δέσπως και, μερικούς μήνες αργότερα, τη μάχη στη Μονή του Σέλτσου.

Σύμφωνα με κάποιες πηγές, περίπου 500 άνδρες του Αλή Πασά καταδίωκαν 78 Σουλιώτες. Αυτοί κατέφυγαν στο χωριό Ρινιάσα. Οι Τουρκοαλβανοί εισέβαλαν στο χωριό και ξεκίνησαν να σφάζουν και να αιχμαλωτίζουν τους κατοίκους της, παρ’ όλο που αυτοί ήταν υπήκοοι του Αλή Πασά. Ανάμεσά τους ήταν και τα γυναικόπαιδα των Σουλιωτών που είχαν εγκατασταθεί εκεί τον προηγούμενο χρόνο.

Ο Χριστόφορος Περραιβός καταγράφει την επιδρομή των Τουρκοαλβανών στη Ρινιάσα, δίχως να αναφέρει την καταδίωξη Σουλιωτών. Στο χωριό, οι Τουρκοαλβανοί δεν συνάντησαν αντίσταση και αιχμαλώτισαν όλες τις γυναίκες και τα παιδιά που βρήκαν εκεί.

«Αρβανιτιά την πλάκωσε στου Δημουλά τον πύργο»

Η Δέσπω Μπότση και η οικογένειά της αρνήθηκαν να παραδοθούν. Για το λόγο αυτό όλοι τους κλείστηκαν στον «Πύργο του Δημουλά». Μαζί με τη Δέσπω ήταν οι κόρες της, Τάσω και Κίτζα, οι νύφες της, Σόφω και Πανάγω, και τα εγγόνια της, Μάρω, Νικολός, Κίτζος, Νάστος και Καταιρώ.

Υπάρχει η γενική εντύπωση ότι ο «Πύργος του Δημουλά» είναι το βυζαντινό κάστρο της περιοχής, γνωστό ως το Κάστρο της Ρινιάσας ή Θωμόκατρον. Μάλιστα, η προφορική παράδοση, το αναφέρει και  ως «Κάστρο της Δέσπως».

Όμως, ο Χριστόφορος Περαιβός, που καταγράφει τον πύργο ως «κουλά του Δημούλα», λέει ότι ήταν στη μέση του χωριού. Αυτό σημαίνει ότι ήταν κάποιο αρχοντόσπιτο μέσα στη Ρινιάσα ή παλιός οχυρωματικός πύργος.

«Γιώργαινα, ρίξε τ’ άρματα, δεν είναι εδώ τo Σούλι»

Από εκεί, η Δέσπω πολέμησε γενναία εναντίον των στρατιωτών του Αλή Πασά, αρνούμενη να παραδοθεί. Όταν της τελείωσαν τα βόλια, οι Τουρκαλβανοί ζητήσαν από τη Δέσπω να βγουν όλοι από τον πύργο και να παραδοθούν.

Ο Περραιβός ισχυρίζεται ότι η Δέσπω με τις κόρες, τις νύφες και τα εγγόνια της αποφάσισαν να πεθάνουν, παρά να παραδοθούν.

Πιθανώς, οι λεπτομέρειες να έγιναν γνωστές από τους Τουρκαλβανούς που είχαν ζώσει τον «Πύργο του Δημουλά». Αυτοί είχαν εικόνα για το τι συνέβαινε, επειδή είχαν ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με τη Δέσπω για την παράδοσή της.

Κάποιοι Τουρκαλβανοί είχαν σχέσεις με τους Σουλιώτες. Έτσι μπορεί αργότερα να τους είπαν λεπτομέρειες για το ολοκαύτωμα της Δέσπως και της οικογένειάς της

«Η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκαμε, δεν κάνει!»

Η Δέσπω μ’ ένα δαδί έβαλε φωτιά στην πυρίτιδα που υπήρχε στον πύργο. Προκλήθηκε μία τεράστια έκρηξη από την οποία δεν επέζησε κανείς, όπως ήταν και ο στόχος. Η έκρηξη πρέπει να κατέστρεψε ολόκληρο το «Πύργο του Δημουλά». Με το πέρασμα του χρόνου ξεχάστηκε ακόμη και η θέση του.

Ίσως αυτός να ήταν και ο λόγος που οι ντόπιοι αργότερα θεώρησαν ότι η Δέσπω είχε αντισταθεί στους Τουρκαλβανούς μέσα από το κάστρο δίπλα στο χωριό τους.

«Kαι τα φυσέκια ανάψανε, κι όλοι φωτιά γενήκαν»

Πεσόντες του ολοκαυτώματος του «Πύργου του Δημουλά» στη Ρινιάσα (σημερινά Ριζά) της Πρέβεζας. 25 Δεκεμβρίου 1803 (καταγραφή Χριστοφόρου Περραιβού)

Δέσπος, σύζυγος του Γεωργάκη Μπότζη

Τάσω, θυγάτηρ της Δέσπου

Νάστος, υιός της Τάσω

Μάρω, θυγάτηρ της Τάσω

Δέσπος, δευτέρα θυγάτηρ της Τάσω

Κίτζα, δευτέρα θυγάτηρ της Δέσπου

Νικολός. υιός της Κίτζας

Σόφω, νύμφη της Δέσπους, (σύζυγος) εις τον υιό της

Κίτζος, υιός της Σόφω

Πανάγω, δεύτερα νύμφη της Δέσπου

Καταιρώ, θυγάτηρ της Πανάγω.

Εκτός από το βιβλίο του Χ. Περραιβού, ιστορικά στοιχεία για τη Δέσπω Μπότζη αντλήθηκαν και από το άρθρο του Ευάγγελου Τσώλη, «Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια…» όμως η Δέσπω Μπότσαρη ή η Δέσπω Μπότση;» https://www.atpreveza.gr/