Το σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας να πυρπολήσει την Κωνσταντινούπολη και να καταλάβει την πρωτεύουσα των Τούρκων. Πως οδήγησε στον απαγχονισμό του Πατριάρχη και βοήθησε στην Επανάσταση

Από τα πρώτα επαναστατικά σκιρτήματα μέχρι την  ελευθερία από τον οθωμανικό ζυγό, το βιβλίο του Γιώργου Μαργαρίτη “1821, ενάντια σε φρούρια και τείχη” από τις εκδόσεις διόπτρα, επιχειρεί να ιχνηλατήσει τα γεγονότα πριν από την γέννηση της Ελληνικής Επανάστασης μέχρι και την επιτυχή έκβασή της.

Η Φιλική εταιρεία έγραψε την πρώτη σελίδα της επανάστασης, καταφέρνοντας να εμπνεύσει ταπεινούς και προύχοντες στο όραμα μιας ελεύθερης παρτίδας. Έμποροι όμως και ταπεινοί οι ίδιοι είχαν ανάγκη τους πλούσιους και αριστοκράτες της ελληνικής διασποράς, που ήθελαν και αυτή μια ελεύθερη πατρίδα.

Ωστόσο τα παράτολμα και σε κάποιες περιπτώσεις υπερβολικά σχέδια των Φιλικών οδήγησαν στο τέλος της οργάνωσης, που άναψε μεν τη σπίθα αλλά κανείς δεν τη λογάριαζε, όταν είχε γίνει πυρκαγιά. Η έρευνα του ιστορικού Γιώργου Μαργαρίτη, αποκαλύπτει άγνωστες παραμέτρους της επανάστασης, από το ξεκίνημα της και την περίοδο που η υπόθεση πέρασε πια στα χέρια των προυχόντων, των ιεραρχών, των καραβοκυραίων και των οπλαρχηγών. Πέρασε όμως και στα χέρια του λαού που με τον πόνο και το αίμα του πότισε το δένδρο της λευτεριάς.

Το παράτολμο σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας

Το “Μερικόν Σχέδιον” της Φιλικής Εταιρείας ήταν μία σημαντική παράμετρος της ελληνικής επανάστασης του 1821. Το σχέδιο αφορούσε την πυρπόληση καίριων στρατηγικών σημείων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τελικός στόχος ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Ρωμιούς. Εμπνευστής του σχεδίου, σύμφωνα με τον Φιλήμονα, ήταν κάποιος Κεφαλλονίτης.

Ο ιστορικός, το 1834, απέφυγε να δώσει περαιτέρω λεπτομέρειες καθώς ήταν ένα ιδιαίτερα ριψοκίνδυνο σχέδιο και πιθανή διέρρευση στοιχείων και ατόμων που εμπλέκονταν σε αυτό θα οδηγούσε στο θάνατό τους. Το “Μερικόν Σχέδιον” δεν υλοποιήθηκε. Η Πύλη αντιλήφθηκε τον επερχόμενο κίνδυνο και έλαβε δραστικά μέτρα. Ωστόσο, οι διώξεις και οι εκτελέσεις που ακολούθησαν, έπεισαν τους Έλληνες ότι οι Οθωμανοί δεν ήταν παρά οι δυνάστες που αντιμετώπιζαν τους ραγιάδες, σαν αναλώσιμους.

Το “Μερικόν Σχέδιον”

Το “Μερικόν περί Κωνσταντινουπόλεως Σχέδιον” συγκροτήθηκε από τη Φιλική Εταιρεία και παρουσιάστηκε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1820. Για την υλοποίησή του, οι Φιλικοί απέστειλαν οδηγίες προς τους “αδελφούς Βυζαντινούς”, οι οποίες απέβλεπαν στην αποφασιστική συμβολή τους στον απελευθερωτικό αγώνα.

Αρχικά, το σχέδιο προέβλεπε τη συγκρότηση στρατού με τον διορισμό στρατιωτικής ιεραρχίας, τα μέλη της οποίας θα αναλάμβαναν τη στρατολόγηση νέων ανδρών. Ο πρώτος και βασικός στόχος ήταν ο οθωμανικός στόλος. Είκοσι ως είκοσι πέντε πλοία των οχτώ και δεκαέξι πυροβόλων επρόκειτο να συγκροτηθούν κρυφά στα αγκυροβόλια της Πόλης. Θα αιχμαλώτιζαν τον αντίπαλο στόλο και θα τον πυρπολούσαν.

Στόχος ήταν να προκληθεί γενική σύγχυση και αμηχανία στον εχθρό. Πέρα όμως από τη ναυτική κυριαρχία, το σχέδιο προέβλεπε ανατίναξη του πυριτιδοποιείου και των αποθηκών. Η φωτιά θα μεγάλωνε το χάος στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Οι ξύλινες δομές και οι εύφλεκτες ουσίες ευνοούσαν αυτή την προοπτική.

Το “Μερικόν Σχέδιον” φαινόταν εφικτό. Με την προϋπόθεση βέβαια ότι υπήρχαν οι οργανωτικές προπαρασκευές. Το βάρος έπεφτε στους Ρωμιούς της Πόλης που είχαν πρόσβαση στο παλάτι καθώς και στους Ρωμιούς που επάνδρωναν τον οθωμανικό στόλο. Οι ίδιοι όμως δεν αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποφασισμένοι για την εκτέλεση του παράτολμου σχεδίου. Το θάρρος έδωσε τη θέση του στο φόβο, λόγω της αβεβαιότητας που κυριαρχούσε, για την επόμενη μέρα του σχεδίου.

Το άγγελμα της “ανταρσίας”

Οι πληροφορίες για το “κίνημα του Υψηλάντη” έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη την 1η Μαρτίου. Οι πρώτες αντιδράσεις της Πύλης ήταν η διερεύνηση της απειλής. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, η χώρα κηρύχθηκε σε κατάσταση πολέμου και οι μουσουλμάνοι κλήθηκαν σε επιφυλακή.

Μια σειρά από Ρωμιούς, που είχαν την οικονομική δυνατότητα, άρχισαν να διαφεύγουν. Η φυγή τους, επιβεβαίωσε τις υποψίες της εξουσίας και οδήγησε σε σκληρότερα μέτρα. Έτσι, ξεκίνησαν οι εκτελέσεις “υπόπτων” για συνεργεία στο κίνημα. Μέσα σε λίγες μέρες κατέστη σαφές ότι όχι μόνο δεν υπήρχε περίπτωση να εφαρμοστεί το “Μερικόν Σχέδιον”, αλλά και οι γνώστες αυτού, έσπευδαν να εξαφανιστούν και μαζί τους εξαφανίστηκε και η Φιλική Εταιρεία από την Κωνσταντινούπολη.

Το πλέγμα των σχέσεων που είχαν δημιουργήσει οι Φιλικοί υποκαταστάθηκε από την πολιτική κινητοποίηση όλων των σημαντικών εκπροσώπων του ελληνισμού στην Πόλη. Γύρω από το Πατριαρχείο συγκροτήθηκε ένα ηγετικό σώμα έκτακτης ανάγκης, στο οποίο συμμετείχαν περίπου εβδομήντα πρόσωπα. Από τον πατριάρχη, τα μέλη της Ιεράς Συνόδου, τους αξιωματούχους της Πύλης και τους εμπόρους.

Σχεδόν σύσσωμο το συμβούλιο ορκίστηκε πίστη στην Υψηλή Πύλη, διαβεβαίωσε ότι δεν είχε ανάμειξη στο “Μερικόν Σχέδιον”, ενώ οι αρχιερείς προχώρησαν στον αφορισμό του Αλέξανδρου Υψηλάντη και των συνεργατών του. Με ιδιαίτερη επισημότητα ο αφορισμός επικυρώθηκε στις 23 Μαρτίου.

Οι κινήσεις, όμως, του Πατριαρχείου δεν αντιμετωπίστηκαν με θέρμη από το ευρύτερο ποίμνιο. Η αδιαφορία και η απείθεια εξαπλώθηκαν σε κληρικούς και ιεράρχες σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Ιδιαίτερα στον Μοριά. Η Φιλική Εταιρεία φαινόταν πως είχε παρέλθει. Στη θέση της όμως ξεπρόβαλλε μια νέα επαναστατική ηγεσία, αδιαμόρφωτη μεν αλλά ικανή για την απελευθέρωση των Ελλήνων.

Η θυσία της παραδοσιακής ελληνικής ηγεσίας

Η μεθοδική καταστολή του κινήματος από τις οθωμανικές αρχές άρχισε την επομένη του αφορισμού, στις 24 Μαρτίου. Προσωπικότητες του Φαναρίου και υψηλόβαθμοι ιεράρχες ήταν τα πρώτα θύματα. Οι εκτελέσεις αφορούσαν όχι μόνο άτομα που αναμείχθηκαν στο κίνημα αλλά και συγγενείς τους, υπόπτους και μη. Όσοι περνούσαν από τις οθωμανικές επαρχίες και υπήρχε έστω και η παραμικρή υποψία ότι αποτελούσαν συνδέσμους της Φιλικής Εταιρείας, φυλακίζονταν ή εκτελούνταν.

Την τελευταία ημέρα του Μαρτίου κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη η είδηση περί “αποστασίας” της Πελοποννήσου. Σε ελεύθερη μετάφραση αυτό σήμαινε για τους Οθωμανούς ότι το γένος του οποίου είχαν αναλάβει τη διακυβέρνηση επαναστάτησε. Και η ποινή ήταν μία. Ο θάνατος.

Στις 4 Απριλίου θανατώθηκε ο Μέγας Διερμηνέας της Πύλης, Κωνσταντίνους Μουρούζης, γόνος της πλέον επιφανούς οικογένειας του Φαναρίου, σε ηλικία 32 ετών. Κατείχε την υψηλόβαθμη θέση μόλις σαράντα ημέρες. Στις 6 Μαΐου θανατώθηκε και ο αδερφός του, Νικόλαος Μουρούζης, Διερμηνέας του Στόλου. Μια σειρά από υψηλόβαθμοι χριστιανοί αξιωματούχοι εκτελέστηκαν.

Στις 10 Απριλίου έφτασε η σειρά της ηγεσίας της Μεγάλης Εκκλησίας. Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ εκθρονίστηκε και καταδικάστηκε.

Ο νέος Μέγας Διερμηνέας της Πύλης, Σταυράκη Αριστάρχης, ανακοίνωσε στον Γρηγόριο την απόφαση για έκπτωση από το αξίωμα του Πατριάρχη και την εξορία του. Ταυτόχρονα, συγκάλεσε τη διευρυμένη Ιερά Σύνοδο, η οποία και εξέλεξε νέο πατριάρχη τον μητροπολίτη Πισιδίας Ευγένιο.

Ο πρώην πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ μεταφέρθηκε από τις φυλακές μπροστά στο Πατριαρχείο. Εκεί απαγχονίστηκε. Με την επιδεικτική εκτέλεσή του, η Υψηλή Πύλη κήρυξε τον πόλεμο ενάντια στο επαναστατημένο γένος των Ελλήνων. Με την πράξη της αυτή σφραγίστηκε και η καθολικότητα της επανάστασης. Η θανάτωση του Γρηγορίου Ε’ έγινε το λάβαρο του αγώνα για τους επαναστατημένους Έλληνες. Το “Υπέρ Πατρίδος” συμπληρώθηκε άμεσα με το “Υπέρ Πίστεως”. Η ολοκληρωτική ρήξη ήταν γεγονός. Για τους Έλληνες, η επανάσταση ήταν πλέον μονόδρομος.

Κι αυτό είναι μόνο ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Μαργαρίτη που επιφυλάσσει μια πιο ριζοσπαστική ανάγνωση της περιόδου τόσο πριν όσο και μετά την επανάσταση.

 _{“1821 Ενάντια σε φρούρια και τείχη. Μια μικρή εισαγωγή για την Ελληνική Επανάσταση”, του καθηγητή στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Γιώργου Μαργαρίτη, Εκδόσεις Διόπτρα}

Διαβάστε ακόμα στη “ΜτΧ”: Το ματωμένο καλοκαίρι της Σαμοθράκης το 1821. Οι Οθωμανοί έσφαζαν τους κατοίκους για οκτώ εβδομάδες. Όσοι επέζησαν στο ολοκαύτωμα, κατέληξαν στα σκλαβοπάζαρα