Οι μάχες σώμα με σώμα και η συντριβή του ιππικού των Περσών από τους Αθηναίους οπλίτες μέσα στο μικρό έλος του Μαραθώνα. Τι δείχνει ο γλυπτός διάκοσμος του ναού της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη που θαύμασε ο Ομπάμα

Γράφει ο ιστορικός Κωνσταντίνος Λαγός

Σύμφωνα με την ανακοίνωση για την ξενάγηση στις 15 Νοεμβρίου 2016 του Προέδρου των ΗΠΑ, Μπάρακ Ομπάμα, στο Μουσείο της Ακρόπολης που δημοσιεύθηκε στα ΜΜΕ, ο διευθυντής του μουσείου, κ. Παντερμαλής, τον συνάντησε «…στα γλυπτά του μικρού ιωνικού ναού της Αθηνάς Νίκης, τον οποίο είχε μόλις επισκεφθεί στον ιερό βράχο» και ο Ομπάμα, «σταμάτησε μπροστά στη ζωφόρο της μάχης του Μαραθώνα».

Το πρώτο έργο που θαύμασε ο ξένος ηγέτης στο Μουσείο της Ακρόπολης ήταν τμήματα της νότιας ζωφόρου της Αθηνάς Νίκης, του μικρού ναού ιωνικού ρυθμού που βλέπει ο επισκέπτης στην Ακρόπολη πάνω σε προμαχώνα στα δεξιά, όπως ανεβαίνει τα Προπύλαια. 

Ο ναός αποτελούσε μέρος του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή για την Ακρόπολη και ανεγέρθη στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου μεταξύ 427/424 π.Χ.

Όπως τα υπόλοιπα μνημεία της Ακρόπολης, υπέστη μεγάλες καταστροφές στη νεότερη εποχή.

Μάλιστα, οι Οθωμανοί το κατεδάφισαν και χρησιμοποίησαν το οικοδομικό του υλικό στην κατασκευή προμαχώνα στην Ακρόπολη.

Αυτό δεν εμπόδισε τον Έλγιν, στις αρχές του 19^ου αιώνα, όταν έκλεβε τα μάρμαρα του Παρθενώνα και μία Καρυάτιδα από το Ερέχθειο, να αρπάξει από τον προμαχώνα και τις μισές πλάκες της νότιας ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης. Έτσι αυτές βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ οι άλλες μισές πλάκες, μαζί με τα θωράκια του ναού και άλλα διακοσμητικά στοιχεία, εκτίθενται στο Μουσείο Ακρόπολης. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο ναός αναστηλώθηκε με όσα κομμάτια είχαν διασωθεί.

Μάχη μεταξύ Ελλήνων και Περσών

Ο ναός της Αθηνάς Νίκης είναι ένα από τα πιο διάσημα μνημεία της κλασικής εποχής, αλλά η νότια ζωφόρος του είναι σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό.

Η θεματογραφία της είναι μία μάχη μεταξύ Ελλήνων και Περσών, όπου οι πρώτοι είναι αποκλειστικά πεζοί, ενώ από τους δεύτερους κάποιοι είναι έφιπποι.

Σήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία των ειδικών θεωρούν ότι η παράσταση έχει σχέση με τη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.).

Εξ’ ού και η αναφορά στη «ζωφόρο της μάχης του Μαραθώνα», όπως καταγράφηκε στην περιγραφή της επίσκεψης του Προέδρου των ΗΠΑ στο Μουσείο Ακρόπολης.

Ήταν η Μάχη των Πλαταιών;

Υπάρχουν και ελάχιστοι μελετητές που ισχυρίζονται ότι η νότια ζωφόρος της Αθηνάς Νίκης έχει ως πηγή έμπνευσης τη μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.) και όχι του Μαραθώνα.

Το βασικό επιχείρημά τους είναι ότι στις σκηνές των συγκρούσεων στη ζωφόρο περιλαμβάνονται στοιχεία που απουσιάζουν από την αφήγηση του Ηροδότου, τη βασική φιλολογική πηγή της μάχης του Μαραθώνα, όπως για παράδειγμα η δράση του περσικού ιππικού.

Όμως, η σύνδεση της θεματογραφίας της νότιας ζωφόρου της Αθηνάς Νίκης με τη μάχη των Πλαταιών θα πρέπει να αποκλειστεί εξαιτίας των χαρακτηριστικών του ναού, καθώς ανεγέρθη στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, για να τιμήσει τις παλαιότερες στρατιωτικές νίκες των Αθηναίων.

Θα ήταν παράδοξο, λοιπόν, να υπήρχε στον διάκοσμό του αναφορά στη μάχη των Πλαταιών, η οποία στη συνείδηση όλων των Ελλήνων είχε καθιερωθεί πρωτίστως ως νίκη της Σπάρτης.

Έτσι, ο Ηρόδοτος (9.71) καταγράφει ότι απ’ όλους τους Έλληνες, κυρίως οι Σπαρτιάτες διακρίθηκαν στη μάχη των Πλαταιών.

Το ίδιο αποδέχεται ο Σιμωνίδης ο Κείος στο επίγραμμά του για τη μάχη των Πλαταιών, όπου αναφέρει το «δωρικό δόρυ», και ο Αισχύλος (Πέρσαι, στίχος 817) όπου αναφέρεται στην καταστροφή των Περσών στη μάχη των Πλαταιών από τη «δωρική λόγχη».

Δεν είναι, επίσης, πιθανόν ότι οι Αθηναίοι μεσούντος του Πελοποννησιακού πολέμου, θα απεικόνιζαν στη ζωφόρο της Αθηνάς Νίκης κάποια φάση της μάχης των Πλαταιών, προκειμένου να τιμήσουν μια νίκη που είχαν κερδίσει υπό τις διαταγές των Σπαρτιατών, αφού ο ανώτατος διοικητής του ελληνικού στρατεύματος ήταν ο Σπαρτιάτης αντιβασιλιάς και στρατηγός, Παυσανίας.

Αντίθετα με τις Πλαταιές, οι Αθηναίοι θεωρούσαν τη μάχη του Μαραθώνα ως την πλέον σημαντική στην ιστορία τους και η νίκη τους εκεί «τούς γέμιζε με τη μεγαλύτερη υπερηφάνια» (Παυσανίας, 1.14.5). Γνωρίζουμε, μάλιστα, ότι την παραμονή της μάχης των Πλαταιών, οι Αθηναίοι δήλωναν υπερήφανα στους Σπαρτιάτες συμμάχους τους ότι στον Μαραθώνα νίκησαν τους Πέρσες μόνοι τους (Ηρόδοτος, 9.27.5). Επίσης, σε πολλές αναφορές της αρχαίας γραμματείας, η νίκη των Αθηναίων στον Μαραθώνα καταγράφεται ως απαρχή του μεγαλείου τους και «ηθική» βάση της ηγεμονίας τους πάνω στους άλλους Έλληνες. Στο πλαίσιο αυτό, η μάχη του Μαραθώνα θα ήταν βέβαια η πλέον κατάλληλη για να μνημονευθεί στη ζωφόρο ενός ναού που τιμούσε τις στρατιωτικές τους νίκες.

Δεν λείπουν και ορισμένοι μελετητές, που ενώ αποδέχονται ότι στις σκηνές μάχης της νότιας ζωφόρου έχει απεικονιστεί η ήττα/καταστροφή του περσικού ιππικού στη μάχη του Μαραθώνα, πιστεύουν ότι αυτές δεν αντανακλούν πραγματικά συμβάντα.

Οι συγκεκριμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι το περσικό ιππικό δεν πολέμησε στη μάχη και έτσι η απεικόνισή της (μάχης) στη ζωφόρο έγινε με ιδεαλιστικό τρόπο ώστε να εξυψωθεί ο ηρωισμός των Μαραθωνομάχων.

Το πρόβλημα με την άποψη αυτή είναι ότι ο ναός της Αθηνάς Νίκης ανεγέρθη λίγες μόλις δεκαετίες μετά τη μάχη του Μαραθώνα, όταν ζούσαν βετεράνοι της, η ανάμνηση των περιστατικών της μάχης ήταν ακόμη πολύ ζωντανή στο μυαλό των Αθηναίων και δεν είχαν αρχίσει να υπεισέρχονται στην αφήγηση της μάχης φανταστικά στοιχεία και υπερβολές. Επιπλέον, τρεις δεκαετίες πριν -το 460 π.Χ. περίπου- στην Ποικίλη Στοά, ίσως το πιο πολυσύχναστο κτίριο της Αγοράς της Αθήνας, εκτέθηκε σε δημόσια θέα μία τοιχογραφία με θέμα τη μάχη του Μαραθώνα. Επρόκειτο για ένα από τα διασημότερα έργα μεγάλης ζωγραφικής της κλασικής εποχής, που αν και είναι σήμερα χαμένο, φιλολογικές πηγές δείχνουν ότι απεικόνιζε με ρεαλισμό διάφορες φάσεις της μάχης. Φαίνεται, λοιπόν, ότι και η νότια ζωφόρος του ναού της Αθηνάς Νίκης αντιγράφει στοιχεία για τη μάχη του Μαραθώνα από την προγενέστερη διάσημη τοιχογραφία στην Ποικίλη Στοά.

Η αιτία καταστροφής των Περσών

Η Αμερικανίδα αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης, Evellyn Harrison, που έχει δημοσιεύσει την πιο αναλυτική και εμπεριστατωμένη μελέτη της νότιας ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης θεωρεί ότι η παράστασή της αποκαλύπτει τον τρόπο που διεξήχθη η μάχη του Μαραθώνα, και ιδιαίτερα πως οι Αθηναίοι εξουδετέρωσαν το περσικό ιππικό. Φαίνεται ότι στις σκηνές έχουν απαθανατιστεί με ρεαλιστικό τρόπο συγκεκριμένες παράμετροι της μάχης του Μαραθώνα.

Η Harrison θεωρεί πως η σύγκρουση που απεικονίζεται στη νότια ζωφόρο, ξεκινά από τα δεξιά, με την κατά μέτωπο επίθεση των Περσών ιππέων πάνω στους Αθηναίους πεζούς.

Μάλιστα, επισημαίνει ότι σε ορισμένες σκηνές οι Πέρσες ιππείς καταδίωκαν λίγο πριν κάποιους από αυτούς τους Αθηναίους πεζούς στρατιώτες. Πιθανότατα, λοιπόν, η σύγκρουση των Περσών με τους Έλληνες ξεκινά στην παράσταση αυτή με την καταδίωξη των ανδρών του ελληνικού κέντρου από το περσικό ιππικό.

Ενώ, όμως, οι ιππείς εφορμούσαν κατά των Ελλήνων, αντιμετώπισαν ένα σοβαρό πρόβλημα, εξαιτίας του οποίου όχι μόνον δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν την επίθεσή τους, αλλά, όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά η Harrison, υπήρξε και η αιτία της καταστροφής τους.

Αυτό αφηγούνται οι πραγματικά εντυπωσιακές σκηνές της νότιας ζωφόρου, που εικονίζουν τους Πέρσες ιππείς να ανατρέπονται με δραματικό τρόπο από τα άλογά τους. Ένας από αυτούς πέφτει, καθώς το άτυχο ζώο έχει γονατίσει στα μπροστινά του πόδια, ενώ ένας Έλληνας πεζός επιταχύνει την πτώση του τραβώντας τον από το χέρι. Ένας άλλος Πέρσης ιππέας εκσφενδονίζεται στον αέρα από το άλογό του, ενώ το πανικόβλητο ζώο έχει σηκωθεί στα πίσω του πόδια.

Στις ιδιαίτερα δραματικές αυτές σκηνές γίνεται ξεκάθαρο ότι οι Πέρσες ιππείς βρέθηκαν εγκλωβισμένοι σε μια κατάσταση την οποία ούτε είχαν προβλέψει, ούτε βέβαια σχεδιάσει.

Αντίθετα, είναι φανερό ότι βρίσκονται σε εξαιρετικά μειονεκτική θέση, αφού έχουν παγιδευτεί με κάποιον τρόπο, έχοντας όχι μόνο χάσει όλα τα πλεονεκτήματα που τούς έδινε η δύναμη και ταχύτητα του όπλου τους, αλλά και αποδεκατίζονται μαζικά από τους Έλληνες στρατιώτες.

Στο έδαφος έχουν απεικονιστεί τέσσερις νεκροί στρατιώτες, όλοι τους Πέρσες

Σε κάποιες σκηνές της νότιας ζωφόρου διακρίνονται Πέρσες ιππείς, που κατόρθωσαν να διατηρήσουν τον έλεγχο των αλόγων τους, να προσπαθούν να επιστρέψουν πίσω στην αρχική τους γραμμή.

Σύμφωνα με την Harrison, ορισμένοι από τους έφιππους Πέρσες επιχειρούν να υποχωρήσουν προς το στρατόπεδό τους, αφού έχουν κατεύθυνση από τα αριστερά προς τα δεξιά, δηλαδή αντίθετη από την αρχική τους επίθεση. Έλληνες οπλίτες, όμως, εμποδίζουν τη διαφυγή αυτών των Περσών, βάζοντας μπροστά τα σώματά τους.

Μάλιστα, το άλογο ενός ιππέα, στην προσπάθειά του να διαφύγει, ποδοπατά έναν Πέρση που βρίσκεται πεσμένος στο έδαφος, ενώ ένας άλλος Πέρσης που είναι όρθιος δέχεται χτυπήματα από τα μπροστινά πόδια ενός άλλου αλόγου. Μέσα στον πανικό τους, οι Πέρσες ιππείς ποδοπατούν ακόμη και τους δικούς τους άνδρες, που βρίσκονται χτυπημένοι στο έδαφος ή είναι ακόμη όρθιοι και μπορούν να πολεμήσουν.

Με βάση την ανάλυση επιμέρους λεπτομερειών του έργου, η Harrison θεωρεί πως η αιτία που δεν επέτρεψε στους Πέρσες ιππείς να συνεχίσουν την εφόρμησή τους πάνω στους Έλληνες, δεν ήταν η αντίσταση που προέβαλαν οι αντίπαλοί τους, αλλά τα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος. Προκειμένου να φωτίσει περαιτέρω την παράμετρο που προκάλεσε το ανυπέρβλητο αυτό πρόβλημα στους Πέρσες ιππείς, η Harrison επισημαίνει ιδιαίτερα τη στάση ενός αλόγου, που απεικονίζεται να διπλώνει τα μπροστινά του πόδια και να ρίχνει κάτω τον αναβάτη του.

Συγκρίνοντας τη στάση του σώματος του συγκεκριμένου αλόγου με εκείνη αλόγων που απεικονίζονται σε άλλα έργα τέχνης της αρχαιότητας, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το άτυχο ζώο αντέδρασε με τον τρόπο αυτό, διότι έπεσε μέσα σ’ ένα έλος, με αποτέλεσμα να χτυπήσει στα μπροστινά του πόδια.

Φαίνεται ότι το άλογο όχι απλώς χτύπησε στα μπροστινά του πόδια, μέσα σε κάποιο έλος, όπως αναφέρει η Harrison, αλλά τα έσπασε.

Ο ώμος του αλόγου βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο από τους ώμους του Έλληνα οπλίτη που απεικονίζεται μπροστά του. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί μόνον εάν το άλογο αυτό είχε σπάσει τα δύο μπροστινά του πόδια.

Η Harrison εκτιμά ότι η σκηνή αυτή της νότιας ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης ταυτίζεται με τη φάση της σύγκρουσης στο έλος, που απεικονίστηκε στην τοιχογραφία της μάχης του Μαραθώνα στην Ποικίλη Στοά, όπως σημειώνει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας, 1.15.3: «τὸ δὲ ἔσω τῆς μάχης φεύγοντές εἰσιν οἱ βάρβαροι καὶ ἐς τὸ ἕλος ὠθοῦντες ἀλλήλους».

Πράγματι, η επισήμανση του αρχαίου περιηγητή ότι οι Πέρσες είχαν απεικονιστεί να σπρώχνουν ο ένας τον άλλον προκειμένου να διαφύγουν από το έλος, ταιριάζει απόλυτα με τη σκηνή της νότιας ζωφόρου.

Η Harrison δεν κάνει διάκριση μεταξύ των οπλιτών και των ελαφρά οπλισμένων Αθηναίων στρατιωτών, που απεικονίζονται στις σκηνές της νότιας ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης.

Είναι, όμως, ξεκάθαρο ότι ο διαχωρισμός αυτός υφίσταται: Οι οπλίτες ξεχωρίζουν από την ασπίδα που βαστούν και την περικεφαλαία που φέρουν, ενώ οι ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες κρατούν μπροστά τους, για την προστασία τους, μόνο χλαμύδες, αντί για ασπίδες, ενώ δεν φέρουν περικεφαλαία, ή κάποιο άλλο εξάρτημα οπλισμού.

Στην ανάλυσή της η Harrison καταγράφει την παρουσία ενός τέτοιου Αθηναίου στρατιώτη, ο οποίος δεν φέρει ασπίδα και προσπαθεί να προστατευθεί, αλλά και να προστατεύσει έναν τραυματισμένο συμπολεμιστή του από τα περσικά βέλη, κρατώντας μπροστά του μια χλαμύδα. Η χρήση από ένα στρατιώτη μιας χλαμύδας αντί για ασπίδα για να προστατευθεί από τα εχθρικά βλήματα είναι χαρακτηριστικό των ελαφρά οπλισμένων ανδρών, όπως φαίνεται και από παραστάσεις σε αττικά αγγεία του 5ου αι. π.Χ.

Έτσι, στη βασική σκηνή της σύγκρουσης μέσα στο έλος, στη νότια ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης, διακρίνονται οπλίτες και ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες να πολεμούν μαζί τους Πέρσες. Κυρίως, όμως, είναι οι ελαφρά οπλισμένοι Αθηναίοι που απαθανατίστηκαν να πολεμούν σκληρά με τους Πέρσες ιππείς που είχαν πέσει από τα άλογά τους. Η δράση μάλιστα κορυφώνεται τη στιγμή που δύο ελαφρά οπλισμένοι Αθηναίοι πιάνουν από τα μαλλιά δύο γονατιστούς Πέρσες και είναι έτοιμοι να τούς φονεύσουν. Οι Αθηναίοι οπλίτες απεικονίζονται να συγκρούονται με τους Πέρσες ιππείς που είναι ακόμη έφιπποι. Με τον τρόπο αυτόν, τούς αποδίδεται συμβολικά ακόμη μεγαλύτερη δόξα. Παράλληλα, φαίνεται πως η απεικόνιση της σύγκρουσης σώμα με σώμα έγινε με ρεαλιστικό τρόπο, αφού ένας βαριά οπλισμένος πεζός έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να αντιμετωπίσει με επιτυχία έναν ιππέα που βρίσκεται ακόμη πάνω σ’ ένα ακινητοποιημένο άλογο και αντιστέκεται, απ’ ό,τι ένας ελαφρά οπλισμένος άνδρας.

Στην απεικόνιση της νότιας ζωφόρου διακρίνονται και δύο πεζοί Πέρσες στρατιώτες, οι οποίοι κρατούν ασπίδες, στοιχείο που αποκλείει την περίπτωση να ήταν ιππείς που έπεσαν από τα άλογά τους. Σ’ έναν από αυτούς επιτίθεται ένας Έλληνας οπλίτης. Αυτοί οι Πέρσες πεζοί μάλλον σηματοδοτούν την πρώτη γραμμή των πεζών στρατιωτών που απάρτιζαν το κέντρο της περσικής παράταξης.

Οι σκηνές της σύγκρουσης που απεικονίζονται στη νότια ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης, δεν δίνουν στον σημερινό θεατή ξεκάθαρη εικόνα και μια λογική αλληλουχία για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε η μάχη του Μαραθώνα. Εκ πρώτης όψης, στη νότια ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης παρουσιάζεται μια σειρά μπερδεμένων συγκρούσεων, στις οποίες πολεμούν Πέρσες ως ιππείς πάνω στα άλογά τους ή ως πεζοί ενάντια σε Αθηναίους οπλίτες, αλλά και σε ελαφρά οπλισμένους στρατιώτες.  Δεν ξεχωρίζουν, επίσης, με σαφήνεια οι παρατάξεις των δύο αντιπάλων, ούτε και οι ρόλοι τους, παρά μόνον περιγράφεται μια σκληρή και χαώδης σύγκρουση. Παρά ταύτα, η αναπαράσταση της μάχης του Μαραθώνα στο βιβλίο των Κ. Λαγού και Φ. Καρυανού, Μάχη του Μαραθώνα η Ανατροπή, Εκδόσεις «Μένανδρος», Αθήνα, 2015, περιλαμβάνει πολλά κοινά σημεία με την ανάλυση της Evellyn Harrison για τις σκηνές μάχης που απεικονίζονται στη νότια ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης.

Παράλληλα, όμως, παρέχει το κλειδί για την ορθή ανάγνωσή τους, δίνοντας σε αυτές την αιτιώδη σχέση που μέχρι τώρα έλειπε. Οι σκηνές που απαθανατίζονται στη ζωφόρο του ναού, όχι μόνον είναι ρεαλιστικές, απηχώντας τα πραγματικά συμβάντα της μάχης του Μαραθώνα, αλλά ταιριάζουν απόλυτα με το χάος των σκληρών συγκρούσεων μέσα στο Μικρό Έλος: Οι Πέρσες ιππείς έπεσαν σ’ ένα έλος ενώ επιτίθονταν στους Αθηναίους και όχι καθώς υποχωρούσαν προς τα πλοία τους.

Η επισήμανση αυτή από μόνη της αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη ότι η φάση της μάχης που έγινε μέσα σ’ ένα έλος, διεξήχθη στο Μικρό Έλος και όχι στο Μεγάλο Έλος (κοντά στο Σχοινιά), που εξάλλου την εποχή της μάχης ήταν λιμνοθάλασσα.

Η πιο ρεαλιστική πρόταση για τον χώρο στον οποίο παρατάχθηκαν οι Έλληνες πριν από τη μάχη του Μαραθώνα, αφορά την έκταση που βρίσκεται μπροστά στην είσοδο της Μπρεξίζας, δηλαδή μπροστά στο Μικρό Έλος, στο χώρο της πρώην αμερικανικής βάσης στη Νέα Μάκρη. Με βάση αυτή την αναπαράσταση, η επίθεση του περσικού ιππικού στο κέντρο της ελληνικής παράταξης στο ξεκίνημα της μάχης είχε κατεύθυνση προς το Μικρό Έλος, όπου όμως το περίμενε η παγίδευση και η καταστροφή από τους Έλληνες.

Αντλήθηκαν πληροφορίες από το βιβλίο της Harrison  «The South Frieze of the Nike Temple and the Marathon Painting in the Painted Stoa» και από το βιβλίο “Μάχη του Μαραθώνα η Ανατροπή” Κ. Λαγός και Φ. Καρυανός, , Εκδόσεις «Μένανδρος», Αθήνα, 2015

Διαβάστε στη “ΜτΧ”:Ο βάλτος που έσωσε την Αθήνα από τους Πέρσες. Νέα στοιχεία για τη μάχη του Μαραθώνα. Πως οι Έλληνες παγίδευσαν το ιππικό των Περσών στο έλος της Ν. Μάκρης. Φωτογραφίες και χάρτες από τη νέα έρευνα των ιστορικών